زاویه مهم دیگر:
به نظر می رسد که همه پیمان های چند جانبه به خاطر منافع اقتصادی سیاسی و امنیتی متنوع کشورهای دخیل در آن، همیشه توام با مشکلات و چالش های غیر پیش بینی شده می باشد. توافقنامه تجاری-ترانزیتی افغانستان و پاکستان هم در همین راستا کدام امر استثنای نیست.
اکنون پرسش این است که چگونه به این مشکلات فایق آمد و چگونه این توافقنامه می تواند عامل مهمی برای منافع جیوپلیتیکی/ اقتصادی و نیز تضمین کننده رفاه مردم هر دو کشور باشد.
اگرچه پاکستان به دلیل فوق الذکر از صادرات هند به افغانستان جلوگیری کرد، اما راه برای صادرات کالاهای افغانستان به هند از طریق مرز زمینی واگه، همیشه باز بوده یعنی  طبق این توافقنامه، افغانستان در صادرات خود به هند از طریق پاکستان مشکل ندارد.
نکته مهم دیگر این است که برای میوه و سبزیجات تازه افغانستان که یک بخش مهم صادرات افغانستان است تاهنوز هم خود پاکستان یک بازار مطمین بوده است. بر اساس گزارش "استراتیژی ملی صادرات افغانستان ۲۰۱۸-۲۰۲۲م"، سکتور میوه و سبزیجات تازه Afghanistan national Export Strategy 2018-2022, Fresh Fruits and Vegetables sector )) " که یکی از نشرات وزارت تجارت و صنایع افغانستان است، بیش از ۹۰ درصد میوه ها و سبزیجات افغانستان در پاکستان به مصرف می رسد و در سال های آینده تا ۴۵ درصد افزایش خواهد یافت.
طبق گزارش نشر شده صادرات میوه و سبزیجات افغانستان به پاکستان به ارزش حدود ۷۱.۵ میلیون دالر سالانه بوده.  
افزون بر این پاکستان بازار بزرگ برای زغالسنگ افغانستان هم است. بطور نمونه  تنها یک شرکت پاکستانی به نام "سیمان فوجی Fauji Cement Company Ltd .))" سالانه حدود ۳۲۴۰۰۰ تن زغالسنگ از افغانستان نیاز دارد .
حالا کمی به دو مساله مهم دیگری می پردازیم که دارای اهمیت ویژه است و تاکید بر ضرورت تمدید مجدد این توافقنامه دارد.
1- بیگمان بندر چابهار از بندرهای مهم در منطقه است و افغانستان و هند بدون گذر از پاکستان هم می توانند، به مبادلات کالا با هم دوام دهند. اما بازهم باید یادآور شد که این همکاری های متقابل به چگونگی روابط ایران و هند بستگی دارد که تا هنوز با همه ناهمآهنگی ها در سیاست منطقه، آسیب ندیده است.
البته در آینده مسیر تحولات در منطقه قابل پیش بینی نیست.
همان گونه که در گذشته یادآوری گردید، یکی از اهداف هند از طریق بندر چابهار دسترسی به افغاسنتان است.
اما هند هدف بزرگ تری از افغانستان را در نظر دارد که آن عبارت از دسترسی به آسیای میانه، روسیه و اروپا است.
در این رابطه باید یادآور شد که در سپتامبر ۲۰۰۰م میان روسیه، هند و ایران در شهر سانکت پتربورگ، یک سازشنامه دیگری بازرگانی-ترابری – زیر نام "دهلیز حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب(The International North-South Corridor- INSTC ) " به امضا رسیده بود.
این مسیر زمینی و دریایی، هند را به همه مناطق یاد شده بدون گذشتن از افغانستان، پیوند می دهد.
نگاه شود به: نقشه زیر
اکنون پرسش عمده این است که چرا هند از افغانستان به عنوان یک مسیر ترانزیتی استفاده کند، در حالی که ایران دارای زیر ساخت های بهتر، جاده ها و بزرگ راه های بهتر، خطوط راه آهن منظم و ارگان هایی مدیریتی بهتر می باشد و همچنان مسیر ترانزیتی ایران در همه فصل های سال قابل استفاده است و نه تهدید امنیتی دارد و نه از مناطق دشوار گذر کوهستانی می گذرد.
2- یک سازشنامه دیگر بازرگانی -ترانزیتی چهار جانبه زیر عنوان "سازشنامه چهار جانبه حمل و نقل ترانزیتی (The Quadrilateral Traffic in Transit Agreement-QTTA ) " میان پاکستان، چین، قرغیزستان و قزاقستان به تاریخ ۹ مارچ ۱۹۹۵م به امضا رسیده که حدود یک و نیم دهه پیش تر از "اپتا-APTTA " نهایی گردیده.
این مسیر با دور زدن افغانستان و از طریق بزرگ راه قراقرم
که پاکستان (گلگت بلدستان)
را با چین (سینکیانگ) وصل می کند.
پیوند دهنده این چهار کشور می باشد. گرچه این نزدیک ترین مسیر نیست اما راه مطمین تجاری-ترازیتی پاکستان به چین و آسیایی میانه و مناطق دور تر از آن است. این مسیر هم در فصل زمستان مشکلات معین خود را دارد که کمتر از مشکلات کوه های سالنگ در مسیر میان کابل و مزار شریف نیست
این جاده از سال ها بدین سو فعال است و جز پروژه "سی پیک- CPEC " می باشد.
در سال ۲۰۱۷م تاجیکستان هم تمایل خود را به پیوستن در این پروژه اعلام کرد   و در ۸ می ۲۰۲۰م معاون نخست وزیر اوزبیکستان، "سردار عمر زاقف" نیز از درخواست رسمی آن کشور به عضویت این توافقنامه خبر داد .
این دهلیز قرغیزستان، تاجیکستان، قزاقستان، و اوزبیکستان را قادر می سازد تا در بازار های چین و
پاکستان و نیز همزمان به بندرهای دریایی پاکستان هم دسترسی پیدا می کنند.
نگاه شود به :نقشه زیر.
برآیند :
1-جدا از مناسبات ناهمگون و توام با فراز و نشیب میان افغانستان و پاکستان، خیر و صلاح دو کشور در حل مشکلات دو جانبه نهفته است وگرنه این مناسبات درشت و نامطلوب و غیر دوستانه همه عرصه های زندگی در هر دو کشور را زیر سایه  برده، و ثبات سیاسی و اقتصادی هر دو کشور، به ویژه افغانستان به شدت  ضربه وارد خواهد شد.
2- اگر توافقنامه تجاری-ترانزیتی دو جانبه تمدید نگردد، تأثیرات و پیامدهای آن برای افغانستان بیشتر خواهد بود و به جز از مسایل امنیتی، افغانستان دیگر با درنظر داشت موقعیت جغرافیایی خود، ظرفیت ادغام منطقه را از دست خواهد داد.
یعنی خودداری افغانستان از امضا برای تمدید این توافقنامه، حیثیت آن را بحیث نکته وصل کننده کشورهای منطقه از دست خواهد داد که طبعاً قدرت نفوذ افغانستان را کاهش می دهد.
کشورهای همسایه افغانستان که از ثبات سیاسی و اقتصادی بهتر برخوردار اند، پویایی های تجاری-اقتصادی شان را بدون افغانستان می توانند دوام دهند.
دو نمونه پروژه های "دهلیز حمل و نقل بین المللی شمالی و جنوب- INSTC " و "توافقنامه چهارجانبه ترانزیتی-QTTA "  به ترتیب به رهبری روسیه و چین در فوق مورد بحث قرار گرفته است.
3- بدون شک جمهوری هند یکی از کشورهای مهم منطقه است اما فشار بیش از حد افغانستان برای شمولیت آن در توافقنامه-APTTA   نخواهد تحقق پیدا کند.  روابط خصمانه میان پاکستان و هند، جنبه های سیاسی و امنیتی تاریخی دارد که بدون شک حل و فصل آن برای همگرایی، همآهنگی و یکپارچگی منطقه یک امر ضروری است
اما تا زمان که مشکل هند و پاکستان حل نگردیده، توافقنامه-APTTA   باید بدون هند دوام پیدا کند. حکومت پاکستان گرچه هند را از راه خاک خود اجازه صادرات را نمی دهد
اما برای صادرات کالاهای افغانستان به هند، اجازه ویژه داده شده است که این یک امتیاز بزرگی به سیاست تجاری افغانستان به شمار می آید.
4- افغانستان به خاطر شمولیت هند در این توافقنامه نباید قمار بزرگتر از حد یک پیمان ترانزیتی بزند و از سوی دیگر هند برای دستیابی افغانستان و آسیای مرکزی راه متبادلی  (الترناتیو) را در اختیار دارد و افغانستان نگران منافع اقتصادی کشور بزرگ هند نباشد.
5- غیر از مسایل تجاری و ترانزیتی از کوتاهترین مسیر، پاکستان برای افغانستان در عرصه دیگر یک همسایه مهم است و یا اگر این طور گفته شود که رمز قفل صلح پایدار، اگر چهار رقمی باشد، دوی آن در اختیار پاکستان است.
تأمین صلح و ثبات پایدار در افغانستان بدون همکاری های صمیمی پاکستان دور از امکان است، زیرا حکومت کابل دست به پویایی های تحریک آمیز نزند که مردم افغانستان تا سال های سال بهای گزاف آن را بپردازند.
تذکر: این نوشته برگردان دری مقاله بنده به زبان  انگلیسی است   که  هفته گذشته به نشر رسیده بود. بنده ابراز سپاس می نمایم از دکتر غلام قادر سکندری و استاد عزیز آریافر که در زمینه بهبود مقاله در بخش ویرایش و ترجمه دری  مشوره های سودمند تخنیکی و عملی ارزانی فرمودند.