مقدمه
اعتیاد یکی از چالش­های عمده جهان امروز شناخته می­شود که باتوجه به گسترش تجارت مواد مخدر، روز به روز در حال افزایش است؛ در سال­های اخیر، تریاک در افغانستان به صورت گسترده و بی­پیشینه کشت شده و به موازات این، میلیون­ها افغان به انواع مواد مخدر معتاد گردیده است. در کنار ناامنی و فقر، اعتیاد در افغانستان یکی از چالش­های عمده فراروی دولت و مردم قرار گرفته است که متأسفانه در حال افزایش نیز می­باشد. در این نوشته به این خواهیم پرداخت که چه عواملی باعث اعتیاد و گسترش آن در افغانستان شده است.
تعریف اعتیاد
دانشمندان و متخصصین متناسب با رشته کاری و نوع نگاه شان به اعتیاد، از آن تعریف ارائه کرده­اند که به برخی از این تعاریف اشاره می­شود: «اعتیاد عبارت است از عادت کردن و خو گرفتن به هر نوع ماده اعتیادآور» (هواسی، 1388: 3). اعتیاد یعنی خو گرفتن و وابسته شدن جسمی، روانی و عصبی فرد به مواد مخدر که ترک یا فرار از آن ناممکن و یا بسیار مشکل است. در تعریف دیگر اعتیاد عبارت از تعلق یا تمایل غیر طبیعی و مداومی­که برخی از افراد نسبت به بعضی از مواد مخدر پیدا می­کنند؛ منظور از اعتیاد، استفاده غیر طبی و مکرر از داروست که به ضرر خود مصرف کننده یا دیگران می­باشد (محققی، 1385: 24و25) و معتاد به کسی اطلاق می­شود که یک یا بیش از یک ماده مخدر را طور دوام­دار استعمال و به آن وابستگی داشته باشد (وزارت عدلیه افغانستان، 1389: 17).
مهم­ترین علل اعتیاد در افغانستان
با آن­که آمار دقیق از تعداد معتادان در افغانستان وجود ندارد، اما به گفته حنیف دانشیار سخنگوی وزارت مبارزه علیه مواد مخدر، بر اساس سروری این وزارت که با همکاری اداره INL "مبارزه با جرایم و تطبیق قانون آمریکا" در سراسر افغانستان انجام شده است؛ در سال 2016، حدود 2.9 الی 3.6 میلیون نفر متأثر از مواد مخدر شناخته شده­اند که حدود 1.2 الی 1.4 میلیون آن معتاد می­باشندSputnik) Afghanistan ، 1397: 3).
به نظر می­رسد ریشه اصلی اعتیاد و افزایش آن در افغانستان، کشت و زرع گسترده کوکنار در سال­های اخیر بوده است. بر اساس آمار سروی سال 1396 وزارت مبارزه علیه مواد مخدر افغانستان، در سال 1396 بیش از 328000 هکتار زمین در سراسر افغانستان کوکنار کشت شده است که نسبت به سال 1395، 63 درصد افزایش را نشان می­دهد. در این گزارش، عوامل عمده داخلی افزایش کشت و تولید مواد مخدر، گسترش ناامنی در مناطق تحت تسلط مخالفان دولت، تبانی مافیای مواد مخدر با گروه­های مسلح مخالف دولت، کمبود نیروهای امنیتی کافی برای مبارزه و جلوگیری از کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر، عملکرد ضعیف برخی از مسؤلان محلی و قیمت بلند تریاک نسبت به سایر نباتات مشروع در افغانستان ذکر شده است. کنترل ضعیف کشورهای همسایه و منطقه برای جلوگیری از ترانزیت مواد مخدر افغانستان، عدم علاقه­مندی این کشورها در امر تبادل اطلاعات استخباراتی و عملیات­های هم­زمان در نقاط مرزی و هدف قرار دادن مراکز تولید و پروسس مواد مخدر و وجود بازار و تقاضا برای مواد مخدر افغانستان در جهان، از عوامل خارجی افزایش کشت و تولید مواد مخدر در افغانستان نام برده شده است (ریاست اطلاعات و ارتباط عامه وزارت مبارزه علیه مواد مخدر، 1396: 1و2).
عوامل اصلی اعتیاد و گسترش آن در افغانستان را می­توان چنین بر شمرد: کشت و زرع بی­رویه کوکنار، فقر زمین­داران و دهاقین (به دلیل ارزانی قیمت، سایر محصولات مصارف زندگی آنان را تأمین نمی­تواند)، کار در مزارع مواد مخدر و رفع حس کنجکاوی در استفاده از آن (آغاز اعتیاد)، دسترسی آسان به مواد مخدر (فروش آزادانه)، عدم دسترسی به مراکز صحی و استفاده از مواد مخدر (تریاک) در ابتداء به مقاصد دستیابی به صحت، نگاه خوب به تریاک به عنوان رفع­کننده خستگی و ملالت، خشونت­های خانوادگی، رفتار تنفرآمیز مردم با معتادان (طرد معتادان از سوی جامعه).
آمارهای رسمی ادارات افغانستان در مورد اعتیاد نشان می­دهد که وضعیت بسیار بحرانی و جدی است. پنهان کاری مداوم این ادارات در اعلان دقیق آمارها، مثلاً آمار تلفات انتحاری­ها و ... که ضعف و ناتوانی شان را نشان می­دهد، می­رساند که آمار دقیق اعتیاد در افغانستان ممکن به مراتب بیشتر از آنچه رسماً اعلان می­شود، باشد.
مهم­ترین پیامد ناشی از کشت و تولید مواد مخدر و در کُل اعتیاد در افغانستان را می­توان ناامنی، بی­ثباتی سیاسی و اجتماعی و ایجاد مشکلات سلامتی در جامعه دانست که اگر تدبیری در این خصوص سنجیده نشود، وضعیت بحرانی­تر و غیر قابل کنترل خواهد شد.
راه­های جلوگیری از گسترش اعتیاد در افغانستان
هرچند مبارزه برای جلوگیری از گسترش اعتیاد در افغانستان دشوار است؛ زیرا همان طوری­که ذکر شد این پدیده از عوامل داخلی و خارجی متکثر و فراوان برخوردار است؛ اما با آن هم در صورت که اراده قوی سیاسی و اجتماعی وجود داشته باشد و مسؤلین و مردم در کنار و با هماهنگی­هم کار کنند، تلاش­های شان بی­ثمر نخواهد بود و در این امر موفق خواهند شد. اجراء موارد زیر می­تواند در جلوگیری از گسترش اعتیاد مؤثر واقع شود.

1. اجراء درست استراتژی ملی مبارزه با کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر؛
2. تدوین استراتژی ملی افزایش آگاهی عامه از اضرار مواد مخدر و رفتار مناسب با معتادین؛
3. ایجاد کانال­ها و شبکه­های تبادل اطلاعات استخباراتی مواد مخدر با کشورهای منطقه؛
4. ترویج محصولات گران قیمت مانند زعفران به جای کشت کوکنار؛
5. ایجاد مراکز صحی در مکان­های دورافتاده کشور تا نگاه طبی به تریاک کاملاً از بین برود؛ و ایجاد واحد تداوی معتادین در تمام شفاخانه­ها و کلینیک­ها در سراسر کشور؛
6. ایجاد مراکز توان­بخشی در مکان­های دور افتاده کشور؛
7. اشتغال­زایی برای معتادینی­که پاک شده­اند؛
8. تبلیغات وسیع از طُرق مختلف (رادیو، تلویزیون، رسانه­های چاپی، اتحادیه­های صنفی، مراکز فرهنگی، مذهبی و دینی) جهت تشویق مردم به همکاری در ترک معتادین؛
9. مبارزه جدی با قاچاق­بران و توزیع­کنندگان مواد مخدر؛
10. تغییر نگاه به علل پیدایش پدیده اعتیاد از فردی به اجتماعی و اتخاذ سیاست­های وسیع و گسترده در راستای مبارزه با آن.