مقدمه؛ امید باید باشد
در بخش اول به بررسی نقش حیاتی آب در شکوفایی شهرها پرداختیم. همچنین دیدگاه سیاستمداران، مدیران و از همه مهمتر نظریه‌های بنیادین متفکران در این مورد ذکر گردید. در بخش اول مقاله آب و توسعه شهر عوامل نگرانی ذکر شد. در ادامه این یادداشت تلاش شده تا به راهکارهای ارائه شده از سوی دانش شهرسازی برای رفع نگرانی ها اشاره شود.
خاومیانه، ایالات متحده، شمال افریقا و اسیای مرکزی به نسبت جمعیت پرمصرف ترین نقاط جهان از نظر مصرف آب هستند. تابستان 2017 در حالی آغاز شد که کالیفرنیا یکی از سرسبزترین و زیباترین ایالت‌های امریکا مانند بسیاری از ولایت‌های کشورما در خشکسالی شدیدی فرورفته بود. اگرچه دانشمندان از 5 سال پیش خطر خشکسالی را پیش بینی کرده بودند. ولی جلوگیری از این اتفاق هیچ وقت میسر نبوده است. با این حال چگونه می شود الگوی زندگی شهروندان را متناسب با شرایط جدید تغییر داد.؟ وقتی روند مشکلات شهری ناشی از کمبود منابع آب به طور روزافزونی رو به افزایش است. الگوی شهری چگونه باید باشد تا در طی این روند، آینده شهر به خطر نیفتد؟
تصمیم گیرندگان و شهروندان این ایالت با توجه به وضعیت، آغاز به انعکاس این مسائل کرده اند: با ادامه وضع موجود آیا شهر می توانند یک زندگی رویایی را به ارمغان آورد ؟ واقعا آینده شهر چیست؟ و آینده شهروندان کجاست؟ دکتر حجت میان آبادی پژوهشگر حوزه آب در این باره می‌گوید: درست است که ایالت کالیفرنیا با بحران آبی روبه‌رو شده که در ۵۰۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است؛ ولی ایالتی که از نظر ثروت و توسعه‌یافتگی در آمریکا سرآمد است اکنون در جای جای این ایالت به تابلوهایی برمی‌خوریم که توسط شهرداری نصب شده و روی آن نوشته “عذرخواهی می‌کنیم!‌ به‌علت خشکسالی نمی‌توانیم چمن‌های شهر را آبیاری کنیم.”
بنابراین سرک‌ها و بلوارها خشک شده و مردم با خرید اسپری سبزرنگ، زمین‌های بایر اطراف خود را رنگ می‌کنند تا کمی از چهره عطش شهر بکاهند. در واقع یکی از ثروتمند ترین نقاط جهان بدون هیچ تردیدی صرفه جویی را بعنوان راه حل اول خود بر می گزیند.
با توجه به مفاهیم بنیادین شهرسازی از قبیل مداخله و تنظیم فضا و فعالیت به منظور بهبود کیفیت زندگی ساکنان، در ادامه این یادداشت بررسی و تحلیل در سه بعد آمایش سرزمین، برنامه ریزی منطقوی و برنامه ریزی شهری و طراحی شهری صورت می پذیرد.
آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقوی: مهاجرت و حاشیه نشینی
به زبان ساده و رایج و عمومی آمایش آب معادل کاری است که حضرت یوسف(ع) در زمان خشکسالی مصر انجام دادند. به طوری که هفت سال اول قسمتی از محصول ذخیره شود تا در زمان خشکسالی مردم در قحطی نمانند. این ساده ترین مثال برای مساله آمایش آب است. ولی در ادبیات تخصصی و بر پايه تعريف شبكه نظارت برنامه ريزي فضايي اروپا، آمايش سرزمين عبارت است از رويكرد منسجم و فعال توسعه سرزمين در جهت شكل دادن به آينده شهرها، و در تعریف سازمان فائو مستقیما به رابطه آب و خاک در آمایش سرزمین اشاره شده است. هدف از آمايش منابع آب در برنامه آمایش سرزمین نيز تعادل بين منابع آب موجود با تقاضا براي منابع آب ضمن در نظر گرفتن منابع آبهاي سطحي و زيرزميني در سطح ملی یاد شده است.
اولین نشانه بحران آب در مقیاس آمایش سرزمین و ملی، شروع مهاجرت از روستاها به شهرهاست. یعنی تعادل جمعیتی به هم می خورد. مهاجرت کلمه ای نام آشنا برای مردم سرزمین افغانستان است. کشور ما تجربه زیادی در زمینه مهاجرت‌های سیاسی، اقتصادی، و....... ولی اکنون ما شاهد صفوف پناهندگانی به شهرها هستیم که بر اثر فشارهای زیست محیطی از خانه و کاشانه خود رانده شده اند. با توجه به رشد سریع جمعیت در افغانستان قطعا مهاجرت از روستا به شهر ناشی از کمبود آب افزایش خواهد یافت. این مردم چاره ای جز ترک روستا و موطن خویش نداشته اند. اواره و گرفتار در بیابان‌ها، گرفتار و بی سرپناه غالبا در حاشیه شهرها به دنبال کار می‌گردند. متاسفانه یکی از شاخصه‌های بی ثباتی در کشورهای در حال توسعه همین مساله بی کاری است. در کشورهایی که نظام طبیعی مورد مراقبت قرار نمی‌گیرد. آب و زمین دائما در حال تخریب است. این خود یعنی وارد شدن به  هزارتویی از مشکلات اقتصادی که اگر راه حلی برایش سنجیده نشود بیرون آمدن از آن بسیار دشوار است. بطور کلی در آمایش سرزمین ظرفیت مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور رصد می شود و برای هر نقطه از سرزمین طرح و برنامه ارائه می‌شود. مثلا در برنامه آمایش منابع آبی دولت کانادا در حال حاضر برای هر متر مربع از سرزمین کانادا از نظر منابع آبی مراحل بررسی، شناخت، تحلیل و ارائه راهبرد برای استفاده از فرصت ها و راهکار مقابله با مشکلات برنامه  شده است.
برنامه ریزی منطقوی و شهری: آب و اکوسیستم
شهر سکونت گاه و خانه دوم برای زندگی بشر است. اما امروزه شهر کابل جای سالمی برای زندگی نیست. هوای شهر در همه جا آلوده شده، شهر آب آشامیدنی سالم و کافی در اختیار ندارد. طرح بهسازی رودخانه کابل فراموش شده است. آیا وقت آن نرسیده از خود بپرسیم ادامه با روند کنونی مشکلات شهری مانند کمبود منابع آب چه اتفاقی در شهرهای ما بیافتد؟
برنامه ریزی منطقوی علم تعادل بخشی است. به طور مثال اگر سطح سفره‌های آب زیرزمینی در شهر کابل پیوسته سقوط می‌کند ما چطور بین عرضه و تقاضای آب تعادل بخشی کنیم؟ زیرا عدم انجام این کار یعنی در آینده وضع ما نه تنها خوب نمی‌شود که بدتر می‌شود. در سطح منطقوی ظرفیت کشاورزی هر یک از مناطق کشور مورد مطالعه قرار می‌گیرد. سپس منابع آب مورد مدیریت قرار می‌گیرد. غالبا بازسازی و ترمیم رودخانه‌ها در حوزه برنامه ریزی منطقوی صورت می‌پذیرد.
امروزه آلودگی رودخانه‌ها به یک مسئله حیاتی در سراسر جهان تبدیل گشته است. فرایند پاکسازی شامل اقدامات بهسازی فیزیکی و شیمیایی آب و رسوب آلوده رودخانه و نیز فیلتر کردن مواد و جمع آوری اشیا آلوده کننده است. تا آب رودخانه برای آشامیدن و کشاورزی مهیا شود. از طرفی در این برنامه بخشی از آب رودخانه همواره برای حمایت از اکوسیستم ها به طبیعت باز می‌گردد. تا تنوع زیستی حفظ شود. و آب بطور پایدار برای نسل‌های بعدی هم باقی بماند.
طراحی شهری: آب شرب ما کجاست؟
درک یونانیان باستان از آب (غالبا در ترکیب با عناصر شهری) در یک گستره ی موضوعی ذهنی بیشتر زیباشناختی بود. همینطور تیموریان آب را بیشتر برای آبادانی باغ ها و زیباسازی شهرهایشان می‌خواستند. در این راستا ژان باستیه در کتاب مشهورش شهر معتقد است: «آب» ارتقای ارزش میراث شهری را ممکن می سازد و به ارتقای منزلت شهری کمک می کند: از نظر اجتماعی – فرهنگی، استفاده از مناظر آب در شهر به عنصری مهم از محیط شهری تبدیل می‌شود و اغلب دلیل تبلیغاتی برای جذب بناهای اداری و ساختمانهای مجلل می شود (مانند اطراف سنترال پارک نیویورک).
طراحی شهری از اغاز به آب نگاهی محیطی داشته، آب به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر منظر در شکل گیری تعاملات اجتماعی نقش مهمی دارد. ولی اخیرا ریچارد رجیستر در کتاب بوم شهرها تاکید می‌کند وقت آن رسیده که طراحی شهرها را به طور بنیادین مورد بازنگری قرار دهیم. رجیستر می‌گوید به شهر باید به صورت نظامی نگریست که در حال کار است، نه این که اجزای آن کار کند بلکه کل آن کار می‌کند، او به نحو قانع کننده ای استدلال می‌کند که شهرها باید در اکوسیستم های محلی خود ادغام شوند نه این که به آن ها تحمیل شود. به زبان ساده رجیستر می‌گوید: طراحی شهر و بناهای آن بخشی از چشم انداز و ویژن سرزمین محلی است. بنابراین شهر باید از امکانات زیست بوم خود سود جوید. ساختمان‌ها باید طوری طراحی شوند که هماهنگ با اقلیم بطور طبیعی گرم و سرد شوند. همچنین بخش عمده نیاز خود به آب را از طریق بازیافت آب و تصفیه آب و مصرف مجدد آن تامین کند. رجیستر پیش بینی می کند ممکن است با بالا رفتن قیمت آب مردم دوباره به روستاها بازگردند. ولی این بازگشت برای کسانی که آب روستایشان را هم از دست داده اند همراه با ناامیدی خواهد بود.
در کالیفرنیا وقتی همه نهادها احساس خطر کردند، موتر شوی ها و حوض های آب دستور داده شده اند که از دستگاه های تصفیه آب استفاده کنند تا از همان آب مصرفی دوباره استفاده کنند.  شهرداری استاندارد شیرهای تشناب‌ها و حمام‌ها را عوض کرد و همه ساختمان‌ها موظف شدند از شیرآلاتی استفاده کنند که حجم کمتری از آب را از خود بیرون می کنند. آب آپارتمان‌ها محاسبه هزینه اش بر اساس تعداد نفر شد، خانه‌هایی که موتر یا چمن زیاد آب می‌دهند جریمه‌های سنگین می‌شدند. همه دانشگاه‌ها و ادارات دولتی موظف شدند تا سه سال اینده از چشم‌های الکترونیک برای تشناب‌های خود استفاده کنند و حتی استانداردهای حجم سیفون تشناب‌ها هم تغییر کرد. امروز گفته می‌شود خطر کم آبی در کالیفرنیا نسبت به دیگر ایالت‌ها 7 سال عقب تر می‌افتد.