مقدمه
از همان موقعی که بشر یکجانشین شد، به خانه و سکونتگاه و محیطی که در آن زندگی می کرد فکر کرد. زیرا زیستگاه می تواند نقش مهمی در توانا ساختن افراد برای تامین نیازهای فیزیکی شان بازی کند. همان زمان، ناگهان دانش معماری و  دانش هایی در جهت اینکه انسان چگونه می تواند کیفیت زندگی اش را در محیط بهبود بخشد، متولد شد. زیرا این نیازها در قالب ابعاد مختلف زیست محیطی، کالبدی، عملکردی اقتصادی و... بر کیفیت زندگی افراد تاثیر گذار شدند.
با رشد جمعیت شهری  نیازهای دسترسی خدماتی و امکانات دو چندان شد و با حادشدن مسائل زیست محیطی، مفاهیمی همچون پایداری به کیفیت بخشی محیط وارد شد. از 1960 که دانش طراحی شهری در دانشگاه پنسیلوانیا مطرح شد، انجنیران شهرسازی با انگیزه سنجش و ارتقاء کیفیت محیطی شهر اصول خاصی را بطور آکادمیک و علمی بیان کرده اند و بکار بردند. کیفیت بخشی به محیط یکی از دغدغه های بنیادین طراحی شهری می باشد.
از طرفی با توجه به اهمیت و ضرورت تجربه مدیریت، بویژه تجارب نهفته در مدیران شهری، دیدگاه، انگیزه ها، سیاست ها و عملکردهای اجرایی آنان باید مورد کنکاش قرار بگیرد. یعنی در مرحله اول تجربیات خوب و بد آن ها مستند سازی و سپس تحلیل و ارزیابی شود. بنظر می رسد تدقیق مولفه های کفیت محیط شهری می تواند در این امر موثر باشد. لازم به ذکر است کیفیت بخشی به محیط یکی از دغدغه های نوین مدیریت شهری می باشد. امروزه واژه کیفیت در ادبیات مسوولان وزرات شهرسازی و مدیران شهری افغانستان بیشتر بکار می رود.  این یادداشت مختصرا تلاش می کند واژه « کیفیت بخشی محیط شهری از منظر دانش شهرسازی» در مورد طراحی مجتمع فرهنگی بامیان را ارائه نماید. تا بوسیله آن زمینه های سیاست های آینده مدیران شهری در مورد کیفیت بخشی محیطی شفاف گردد.
دیدگاه سیاست مدارن(مدیران شهری) نسبت به محیط
این دیدگاه که غالبا از سیاست های محیطی کشورها شکل می گیرد با توجه به شرایط غالب اقتصادی، اجتماعی و محیطی مناطق مختلف متفاوت است. و از یک کشور به یک کشور دیگر در رابطه با چگونگی روش های برخورد با مساله کیفیت محیط تفاوت های زیادی وجود دارد. بر اساس این دیدگاه می توان مفهوم کیفیت محیط را به صورت یک مفهوم سلسله مراتبی چند شاخصه معرفی کرد، به این معنا که کیفیت محیط در هر مقیاس فضایی به وسیله چندین ویژگی ریزتر تعیین می شود و این شاخص ها به منظور سنجش پذیری به شاخص های دیگری تقسیم می شود. (van poll,97 ). منظور از مفهوم سلسله مراتبی اثر گذاری هر جزء بر کل جامع تر از خود می باشد. برای مثال از نظر سیاستمداران شهر لایسستر بریتانیا(یکی از 12 شهر منتخب سازمان ملل در بحث زیست محیطی) در مقیاس محلات، حصول  اطمینان از قراگیری فضای زندگی(محلات) رو به افتاب عامل مهمی در ارتقاء کیفیت محیط شهر هست. و یا بالعکس در مقیاس شهر، از نظر شاروال اسبق لندن: ساماندهی رودخانه تیمز مهمترین سیاست شهری در حوزه کیفیت محیط موثر بر محلات است.
دیدگاه محققان(متخصصان شهری)
این دیدگاه بر مبنای تحقیقات انجام شده در زمینه کیفیت محیط استوار است. این دیدگاه متکی بر مطالعاتی است که بر روی کیفیت محیط سکونتی شهری متمرکز شده باشند. در آن ها رضایتمندی از سکونت و محیط معیار غالب ارزیابی می باشد. مشاهده گران ساکنان خود محل می باشند. و محیط های سکونتی بر اساس گستره وسیعی از شاخص ها ارزیابی می شوند. در این مطالعات، ساکنان در مورد موقعیت و شرایط سکونتی فعلی بر مبنای مجموعه ای از شاخص های کیفیت مورد سوال قرار می گیرند.(van poll,97 ). این شاخص ها در نهایت(باتوجه به رویکرد) در بین برنامه ریزان شهری به مولفه هایی همچون توزیع فضایی، عدالت، حمل و نقل عمومی و ... و در بین طراحان شهری به کیفیت هایی همچون سرزندگی، هویت، دسترسی و ... می رسد.
طراحی مرکز فرهنگی بامیان الگوی بهبود کیفیت محیطی در افغانستان
مرکز فرهنگی بامیان با حمایت مالی کوریالی جنوبی و با هماهنگی سازمان علمی فرهنگی سازمان ملل متحد( یونسکو) در سال آینده افتتاح خواهد شد،. این مرکز جزو ماندگارترین پروژه های بازسازی در افغانستان است. خانم چونگ مون سونگ کارمند یونسکو می گوید: این مرکز به امید دوستی پایدار میان کوریا و افغانستان از سوی دولت کوریا تمویل شده است. که هدفش در نهایت همکاری برای صلح و بازسازی افغانستان است. (facebook: Chunnoonsong-e Song‎ ‏). اگرچه میزان بودجه در مقابل سایر پروژه های خارجی بسیار ناچیز(حدود 5میلیون دالر) است ولی با توجه به طراحی بسیار هوشمندانه و دقیق تیم طراحی آن و حسن نیت مردم کوریای جنوبی نسبت به توسعه افغانستان، مرکز فرهنگی بامیان جزو به یادماندنی ترین بناهای احداث شده در افغانستان است. و می تواند تاثیرات همه جانبه ای در زندگی مردم بامیان داشته باشد.
معیارهای یونسکو برای انتخاب طرح، با هدف؛ حرکت به سوی طراحی یک محیط با کیفیت و پایدار.
1-ایجاد یک طراحی نوآورانه
2-ایجاد مرکزی برای فرهنگیان بامیان که بتوانند فعالیت هایشان را مشترک کنند.
3-ساختمان تاثیر مثبت بر چشم انداز بامیان داشته باشد.
4- یک طرح آگاهانه محیط زیست را یکپارچه کند، با در نظر گرفتن منابع محلی، آب و هوا و کارایی.
5-منطبق بر بستر تاریخی و فرهنگی بامیان باشد.
شش اصل برای پایداری محیط انسان ساخت
براندا و رابرت ویل، شش اصل را برای برنامه ریزی و طراحی پایدار ساختمان ها و محیط زیست پیشنهاد کرده اند. شش اصل مهم ویل در ادامه به همراه توضیحاتی از  دیوید چپ من، متئو کرمونا دو نظریه پرداز شهرسازی در این حوزه و جملاتی از کارلوس نائل رکابارن(سرپرست تیم طراحی) در مورد چگونگی طراحی محیطی پایدار مرکز فرهنگی بامیان به طور خلاصه اورده شده است.
حفظ انرژی: ساختمان ها انرژی را برای مصارف مختلفی، بخصوص ایجاد سرما و گرما و تهویه مورد استفاده قرار می دهند. ساختمان ها می توانند طوری ساخته شوند تا سطحی مناسب از گرما را فراهم کرده، تهویه پذیر بوده و از گرما و سرما و حرکات هوای طبیعی استفاده کنند. در صورت انجام چنین کاری، به طور موثری نیاز به انرژی که مکمل چنین سیستم های طبیعی است به حداقل خواهد رسید. علاوه بر این عایق بندی خوب و مناسب ساختمان ها می تواند جذب گرمای خورشید را پایدار کرده و از دست دادن گرما را به حداقل برساند. مدیریت استفاده از سیستم های انرژی می تواند شرایطی را ایجاد کند که به طور مثال مصرف انرژی را برای سرد کردن یا هدایت هوایی که قبلا به طور مصنوعی گرم شده است، به حداقل برساند. مهارت و توانایی ها در طراحی ابنیه و استفاده از سیستم های دارای هوش مصنوعی در این روش به سرعت توسعه می یابند.
همراهی با شرایط آب و هوایی: هر بخش از جهان، آب و هوا و اقلیم مشخصی دارد که هر کدام پتانسیل های مختلفی را برای استفاده از ویژگی های آب و هوایی برای فراهم کردن شرایطی مناسب و راحت در داخل و خارج ساختمان ها، ایجاد می کنند. واضح ترین مثال، استفاده از گرمای خورشیدی در گرم کردن ساختمان ها در آب و هوای سرد و همچنین گرم نمودن ساختمان ها در زمستان در مکان های با آب و هوای گرم تر است. در آب و هوای گرم، کریدور های باریک و دراز سایه ای را ایجاد می کنند که گرما را کاهش می دهد و موجب جریان طبیعی هوا شده و در نتیجه هوا خنک می شود.
در مرکز فرهنگی بامیان مکانیسم نگهداری ساده اما موثر است. توجه ویژه به عملکرد دیوارهای نیمه شفاف است. این قطعات ساختمان به عنوان یک منبع نور طبیعی و گزینه تهویه مطرح است. چندین شفت در مکان های مختلف این مجتمع برای تأمین تهویه طبیعی فراهم شده است. در عین حال برق مجتمع توسط انرژی سولر تامین خواهد شد.
به حداقل رساندن مصرف منابع جدید: این اصل به دو طریق می تواند مورد توجه واقع گردد: اول با به حداقل رساندن استفاده از مواد و منابع تجدید ناپذیر در ساختمان های جدید و تلاش برای حصول اطمینان از اینکه، اگر استفاده از ساختمان یا سازه مدت زیادی به طول انجامد، منابع مورد استفاده، بتوانند در آینده نیز مجددا مورد استفاده قرار گیرند. دوم آنکه، ساختمان های موجود، نشانگر هزینه ای کلان و سنگین از نظر مصرف منابع طبیعی هستند و می توانند با مصرف حداقل منابع و انرژی به نحو مطلوبی مجداا با شرایط تطبیق یافته و مورد استفاده واقع شوند. در هر شرایطی که مردم پی به محدودیت منابعشاaن می برند، هر دور روش به عنوان عکس العمل های طبیعی شمرده می شود. در مجتمع فرهنگی بامیان طراحی محیط زیست پایدار با استفاده از منابع محلی و مصالح ساختمانی از سنگ و خاک بومی اتفاق می افتد. در ساخت و ساز از مواد بومی محل استفاده خواهد شد. سنگ و آجرفشاری چند هزار سال است که توسط دستان هنرمند مردم افغانستان تولید شده و حتی در ساختمان بت های بودا بکار رفته است. بنابراین در هر زمان دسترسی به مواد اولیه برای ترمیم، بازسازی و دوباره سازی و یا گسترش بنا فراهم است.
احترام به استفاده کنندگان: استفاده کنندگان از ساختمان ها و مکان ها، کالاهایی خنثی و بدون واکنش نیستند. آن ها بر مکانی که در آن قرار دارند تاثیر گذاشته و از آن تاثیر می پذیرند. همچنین ممکن است در ایجاد و مدیریت مکان نیز مشارکت داده شوند. راه هایی که از آن طریق استفاده کنندگان می توانند با مکان قرارگیری شان در تعامل باشند، باید مورد توجه شده و درک گردد. همچنین استفاده کنندگان باید در فرایندهای تغییر و مدیریت مکان نیز مشارکت داده شوند. از نظر کرمونا انسان مهمترین عامل معنا دهنده به مکان است. نوعی ارتباط میان انسان و مکان حاکم است که شولتز آن را عاملی می داند که حالت روحی  را سبب می شود. طراح ارزانتینی در این رابطه می گوید: در ابتدای فرایند طراحی به بامیان سفر کردم. و از مردم جویا شدم به چه چیزی نیاز دارید. مردم گفته اند که پارک و فضای سبز برای خانواده ها در بامیان نداریم. بنابراین تمرکز ما برای طراحی مرکز فرهنگی بامیان یافتن یك فرم مناسب ادغام از منظر زیست محیطی، فضای فرهنگی و ضروریات زندگی مردم است. ما این طراحی را مطابق با ارتباطات ذهنی و عاطفی مردم بامیان با میهن شان تهیه کردیم. ما می خواهیم  پروژه توسط اینجینران افغانستانی و مردم محل اجرا شود.
توجه به مکان: عمکلرد هر ساختمانی تعریف کننده شرایط مکانی است که در آن جای گرفته است. در حالت ایده ال اثر مکان باید حداقل و بهینه باشد. توپوگرافی، هیدرولوژی، شرایط زمین و اکولوژی همه می توانند به طور عمدی و آگاهانه و همچین به صورت نااگاهانه تاثیر گذار باشند..
طراحان در مورد مرکز فرهنگی بامیان معتقدند: برای اینکه طراحی شخصیت اصلی منطقه را به ارمغان آورد، انطباق فرهنگ کشاورزی روستایی با توپوگرافی و انبطاق نیازهای مدرن با توپوگرافی دره بامیان، هم زمان اتفاق می افتد. یعنی لایه های توپوگرافی، شرایط اقلیمی، هویت و فرهنگ مردم، بر یکدیگر منطبق اند.
کل گرایی: هرکدام از اصولی که دربالا ذکر شد، در جای خود با ارزش هستند. همه این اصول با یکدیگر راه کارهای قوی و منطقی برای ساختمان ها و مکان هایی پایدارتر فراهم می کنند. در هر شرایطی می توان برای دستیابی به بهترین تعادل میان حداکثر یا حداقل مصرف منابع و انرژی، تلاش کرد.
فرایندهای زیادی از مراحل ساختمان سازی با استفاده از منابع محیطی توام است. ساختمان سازی و استفاده از محیط انسان ساخت منابع را مصرف کرده و بر توزیع آن ها نیز تاثیر می گذارد. انسان نمی تواند نسبت به عملکردها و تاثیرات بلند مدت اعمالش نسبت به محیط انسان ساخت مطمئن و آگاه باشد. اما می تواند برای آگاهی از نتایج احتمالی عملکردهایش تلاش کرده و آن ها را در نظر بگیرد. همچنین استفاده از راه حل هایی که خطرها یا ضررهای طولانی مدت را به حداقل می رساند، ضروری است. کابل رکابارن در توصیف مرکز فرهنگی بامیان در یک جمله می گوید: مرکز فرهنگی بامیان یک ساختمان بنا شده نیست، بلکه معماریِ بیرون کشیده شده از دل زمین است در مقابل بناهای تاریخی واقع در محل سرِ تعظیم فرود می‌آورد.