افغانستان به دلیل جنگ و فقر بشدت در مقابل مشکلات زیست محیطی آسیب پذیر می باشد. بحران آلودگی هوای محیط شهری هم معضلی است که اکثر شهرهای بزرگ افغانستان را درگیرخود نموده است. که قریب به اتفاق شهروندان به نحوی از آن رنج می برند، با کمال تاسف کسانی که به دنبال یافتن و شناسایی علل واقعی بروز این مشکلات می روند بسیار کم هستند.
در مورد آلودگی هوای پایتخت، بیشترین اهمیت در مورد یافتن ریشه ها و علل آن، این است که طراحی یک استراتژی مناسب، الزاما با در نظر گرفتن منابع محدود ملی، نیازمند شناسایی دقیق اولویت ها در انتخاب اهداف و در نهایت انتخاب ابزار مقابله است. بدین معنی که ما باید ابتدا عوامل آلودگی هوای شهر را بشناسیم، سپس براساس درجه اهمیت و تاثیرگذاری هریک از این عوامل بر محیط شهری، ابزارهای گوناگون برای رفع معضل را مورد بحث قرار دهیم.
نظام طبیعی تحت تنش و ریزگردهای pm10
در سال 2003 گزارشی نگران کننده از سوی برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد(unep ) در مورد پیش روی صحرا و بیابان زایی در افغانستان منتشر گردید.  UNEP گزارش می کند که:"حدود 100 روستا در اثر شن و خاکی که بادها با خود آورده در جنوب افغانستان زیر خاک مدفون شده اند." در شمال شرق کشور ، شن روان پیوسته به سمت زمین های کشاورزی پهنه های فوقانی حوضه رودخانه آمودریا حرکت می کند زیرا مسیر حرکت آن به علت چرای بیش از حد دام، پوشش تثیبیت کننده خود را از دست داده و کاملا هموار شده است. گروه ارسالی unep مشاهده کرد که در بعضی از نقاط تپه های شنی به ارتفاع پانزده متر ایجاد شده که سرک ها را مسدود کرده و در اثر آن ساکنان منطقه مجبور شده اند سرک های جدیدی بسازند. (UNEP,2003. AFGHANISTAN(geneva,2003 ).
متآسفانه بی توجهی به پدیده بیابان زایی یعنی فرایندی که از طریق استفاده نامطلوب از زمین و سوء مدیریت، زمین مولد را به زمین بایر تبدیل می کند، در افغانستان بسیار رایج است. در پی ظهور نتایج استفاده بی رویه از منابع طبیعی، امروزه شاهد طوفان های صحرایی پی در پی در مناطق خالی از سکنه و پوشش گیاهی هستیم. استفاده مدوام از چوب گیاهان برای گرمایش علاوه بر اینکه ایجاد آلودگی می کند باعث می گردد که زمین مولد به زمین بایر تبدیل شود. این زمین منبعی برای ایجاد ریزگرد خواهد شد. در کنار آن عبور و مرور زیاد موترها در سرک های خام، عملیات غیراستاندارد انتقال مواد ساختمانی، و ... سبب شده است. دو شهر بزرگ افغانستان؛ یعنی کابل و مزارشریف در رتبه بندی آلودگی شهرهای دنیا بر اساس شاخص pm10 به ترتیب نهمین و هجدهمین شهرهای آلوده دنیا لقب بگیرد.
عامل آلودگی هوا در شهرها وجود ذرات معلق یا PM به آمیزه‌ای پیچیده از ذرات بسیار کوچک، موجود در هوا گفته می‌شود. این ذرات معلق از شماری از اجزا از جمله اسیدها(مانند نیترات ها و سولفات ها)، مواد شیمیایی آلی، فلزات و یا ذرات گرد و خاک تشکیل می شوند. به ذرات معلق کمتر از 10 میکرون pm10   می گویند. مهمترین منبع تولید PM10 گرد و غبار می باشد که ممکن است در اثر وزش باد و بلند کردن ذرات خاک از روی زمین ایجاد گردد.
مطالعاتی که در خصوص براورد میزان مرگ و میر بخاطر ذرات کمتر از 10 میکرون در شین یانگ چین(XU Z,2000 )، 7شهر کوریای جنوبی و هند (1997 Alberini A, Sharma PK, Arora S ,) انجام شده است. نشان می دهد این نوع آلودگی هوا بیشترین اثر را بر بیماری های تنفسی شامل سرطان ریه، برونشیت و غیره می گذارد. این ذرات می توانند به داخل ریه نفوذ کنند و ظرفیت تنفسی را کاهش دهد.
بحران فرسایش خاک تنها مختص به افغانستان نیست. هم اکنون در برخی از کشورهای دنیا از سوی دولت ها، دانشگاه ها و محافل زیست محیطی از طریق گوناگون، تلاش های گسترده ای برای مقابله با اثرات این بحران در حال انجام هستند. متخصصان محیط زیست، جغرافیا، برنامه ریزی منطقه ای، زمین شناسی، کشاورزی و ... افغانستان هم باید از جعبه ابزار خود، ابزار حفاظت از خاک که مختص جغرافیای افغانستان باشد، را ارائه کنند.
ریزگرد pm2.5
عامل ریزگرد در شهرها یا PM   بر دو قسم اند: نوع اول که ذرات کوچکتر از 10میکرون یا pm10 می گویند. نوع دوم که بر اثر اشتعال انواع سوخت نظیر بنزین، نفت، گازوئیل و یا چوب و زغال سنگ بوجود می آید.  PM2.5 هوا یا ذرات کوچکتر از 2.5 میکرون می گویند. عوامل زیر در تولید PM2.5 موثر می‌باشند:
1-انتشار از فعالیت موترها به غیر از گازهای خروجی از اگزوز نظیر لاستیکها، ترمزها، سایش و گرد و غبار سرک ها
2- انتشار گرد و غبار ناشی از فعالیتهایی نظیر ساخت و ساز، تخریب، کشاورزی، حمل و نقل، فعالیتهای صنعتی
3- انتشار گازهای خروجی از دودکش ساختمانهای مسکونی و غیر مسکونی و همچنین پخت و پز بوسیله    سوزاندن و آتش زدن چوب، گیاهان و ذغال سنگ.
4-انتشار بیوژنیک مواد آلی فاقد متان (NMVOC ) انتشار NH3 حاصل از فعالیتهای کشاورزی
5-انتشار NOx و SO2 و گازهای احتراق از اشتعال سوخت در وسایل نقلیه و صنایع
آلایندهای دیگر هوا
مونوکسید کربن: از ظرفیت خون برای حمل اکسیژن در اعضاء و بافت ها جلوگیری می کند. افراد دارای بیماری های قلبی مزمن ممکن است در زمانی که سطح مونوکسید کربن بالاست، دردهای قفسه سینه را تحمل کنند. مونوکسید کربن در سطوح بسیار بالا به بینائی، چالاکی دست ها و توانایی یادگیری آسیب می رساند و باعث مرگ افراد می شود.
اکسید سولفور: در نسبت مستقیم از مقدار موجود در سوخت منتشر شده اند که موجب تغییراتی در کارکرد شش در بیماری های آسمی می شوند و نشانه های تنفسی در افراد حساس را تشدید می کنند. آن ها در باران های اسیدی و شکل گیری ذرات معلق ثانوی شرکت می کنند. عامل اصلی ایجاد این ماده، سوزاندن ذغال سنگ است.
اکسید نیتروژن: موجب تغییرات کارکرد در بیماران آسمی می شود. در باران اسیدی و شکل گیری ذرات ثانوی اضافه می شود و یک پیش ماده از لایه ازن در سطح زمین است. وسایل دیزل و بنزینی به انتشار اکسید نیتروژن کمک می کند.
ازن: عامل دود و مه نور شیمیایی است و فعالیت ریه را در گرفتن نور در تمرین های سنگین افراد کاهش می دهد.

ترانسپورت شهری و آلودگی هوا
در کشورهای در حال توسعه، شهرها به سرعت رشد می کنند. در همین حال ظرفیت ترانسپورت شهری کاهش می یابد. این فشار عاملی است تا اقتصاد شهر، کیفیت محیط زیست و آسایش ساکنین فقیر تحت تاثیر منفی قرار بگیرد. ترانسپورت شهری ناکارآمد به طور قابل توجهی در آلودگی هوای شهر سهیم است. سازمان بهداشت جهانی برآورد می کند که ذرات معلق در هوا موجب مرگ زودرس بیش از 5میلیون نفر در سال می شود. عامل اصلی بوجود امدن ذرات pm2.5 وسایل احتراقی مخصوصا موترها است. حجم این ذرات در اکثر مواقع، خود شاخص آلایندگی شهر محسوب می شوند. همچنین انتشار گازهای موتر برای سلامتی بسیار خطرناک است.
بررسی های نشان می دهد سرب بالا در گردش خون ممکن است سقط جنین در زنان را افزایش دهد، به کارکرد کلیه ها آسیب برساند و فشارخون را بالا ببرد. به طور قابل توجه این امر رشد ذهنی اطفال و اثرات مخالف بر رفتارشان را به تعویق می اندازد. سرب زیاد زمانی جذب می شود که پذیرش کلسیم در رژیم غذایی پایین باشد. در مورد کمبود آهن زمانی ایجاد می شود که معده خالی است و نوجوانان بسیار فقیر دچار سوء تغذیه، بیشتر در معرض مسمومیت سرب هستند. ماده ذرات معلق مخصوصا ذرات ناشی از انتشار موترها و فرسایش لاستیک به طور برجسته در محدوده میکرون ریز نزول می کند و قادر هستند در مدت تنفس عمیق نفوذ کنند و موجب مشکلات تنفسی شوند، آسم را تشدید کنند و کارکردهای شش را به خطر اندازند. همچنین یک موافقت در حال رشد وجود دارد که نشان می دهد اگزوز دیزلی، خطر جدی سرطان را مطرح می کند.( cities on the move,2002 ).
روش های مقابله
الف)بهبود کیفیت سوخت
خارج کردن سرب از تیل می تواند اولین مرحله در بهبود کیفیت سوخت باشد. بلحاظ تاریخی سرب به خاطر بهبود دهنده تیل به آن افزوده می شده است. به خاطر سمی بود سرب، اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا به مردم تیل بدون سرب ارائه می شود. نتایج این کشورها نشان می دهد باران های اسیدی به طور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است.
ب) بهبود کیفیت موترها
ارزان ترین و سریع ترین راهی که باعث کاهش انتشار کربن وجود داره عبارت است از افزایش بهره وری مصرف انرژی؛ که تنها با بهبود کیفیت سوخت کافی نیست. در کشورهای در حال توسعه(مانند افغانستان)، وسایل نقلیه فرسود و ضعیف ضریب انتشار بالایی دارند. به این معنی که اگر حتی سوخت مناسب و استاندارد در اختیار شهروندان قرار دهیم. الزاما همراه با نتیجه مطلوب نیست. بنابراین باید موترهای کهنه را از رده خارج کنیم و استانداردی در رابطه با سوخت_موتر تعریف نماییم.
ج) جایگزینی سوخت های پاک با تیل و دیزل
ما باید یک سوخت را به عنوان سوخت اصلی و معیار توسعه دهیم. حال باید بپرسیم برای مصرف سوخت موترها در افغانستان کدام نوع سوخت را می توان توسعه داد؟
راه اول این است که منابع تجدید پذیر انرژی مانند انرژی باد، خورشیدی و زمین گرمایی را توسعه دهیم ولی این کار نیازمند سرمایه گذاری های بلند مدت و پر هزینه است. دوم اینکه امروزه گازهای طبیعی فشرده، گازهای مایع، موترهای برقی و اتانول به عنوان سوخت پاک معرفی شده اند. اگرچه بهره برداری از گازطبیعی و گاز مایع الزاما به شبکه ی توزیع گاز سرتاسری در کل کشور نیازمند هست. و استفاده از برق در موترها هنوز بسیار گران هست. ولی اتانول شگفت انگیز! اگرچه هنوز بیو سوخت ها در هزینه های رقابتی با تیل و دیزل قابل تعریف نیستند. از هر جریب زمین تقریبا 650 گالن اتانول به دست می آید. با یک محاسبه ساده پی می بریم در حال حاضر فقط در صورت گران شدن نفت این نوع سوخت کاربرد دارد. البته با یک عزم ملی در افغانستان برای توسعه بیوسوخت، با سرمایه گذاری عظیم و طولانی مدت در زمینه توسعه کشاورزی و صنایع تبدیلی آن، می توانیم از طریق محصولات کشاورزی افغانستان را به سوخت پاک برسانیم.