منافع ملی هدف اصلی همه کشورها در سیاست خارجی و تحکیم آن ها در عرصه داخلی می باشد. اندک مروری و مطالعه گذرا بر چگونگی سیاست گذاری و تعامل های داخلی و خارجی کشورها و دولت ها نشان از آن دارد که هدف نهایی همه سیاست گزاری ها و فعالیت ها در راستای تامین و تحقق منافع ملی کشور است. اما به میزانی که این اصطلاح حایز اهمیت بوده و مورد توجه می باشد در بسیاری از موارد به همان اندازه دارای ابهام و پیچیدگی زیادی است که تعریف و رعایت آن را مشکل می سازد.

در یک تعریف ساده و ابتدایی می توان گفت که منافع ملی هدایت کننده اصلی سیاست کشورها می باشد، افزایش قدرت و گسترش آن جهت کسب منافع ملی چراغ راهنمای سیاست خارجی دولت ها است، حکومت ها در پی افزایش قدرت سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و اجتماعی در عرصه داخلی و خارجی می باشند و در این راه به ابزارها و شیوه های متفاوتی متوسل می شوند ودر روابط و مناسبات خود با دیگر کشورها به اشکال گوناگونی رفتار می کنند. بدین منظور کشورها و دولت ها به شیوه های متنوع رفتار سیاسی مانند عدم تعهد، انزوا و بی طرفی ، اتحاد وائتلاف با دیگران برای رسیدن به مقاصد و اهداف ملی دست می زنند تا در شرایط متغیر و سیاسی بین المللی ایفای نقش کنند.به معنای دیگر امروزه منافع ملی توجیهی است برای خواست های بین المللی به گونه ای که هر گاه دولت ها درصدد اتخاذ تصمیم و سیاستگزاری خارجی برای اهداف ملی خویش باشند، می کوشند آن را در چارچوب منافع ملی خویش توجیه کنند. اصطلاح منافع ملی را نخستین بار در اروپا مطرح شد. مفهوم منافع ملی مشتمل بر دو جز " منافع" و قید وصفی " ملی " در واقع دستاورد تحولاتی است که بدنبال انقلاب صنعتی و دموکراتیک در غرب بوجود آمده ، مفهوم منافع ملی به ترتیب در قرن شانزدهم در ایتالیا، قرن هفدهم در انگلستان ، قرن هیجدهم در قانون اساسی ایالات متحده آمریکا به کار گرفته شده است. واژه هایی چون " اراده شاهانه" ، " منافع نظام شاهنشاهی " و بالاخره" ملاحظات عالیه کشوری " در قرون فوق از کاربردهای گذشته مفهوم منافع ملی بوده اند. بگفته برخی از آگاهان علوم سیاسی از لحاظ نظری ، مفهوم منافع ملی را اولین بار چارلز ببرد وارد متون تخصص روابط بین الملل کرده . وی منافع ملی را تبلور و جلوه خارجی منافع عمومی در داخل می داند. مفهوم منافع ملی هم در تحلیل سیاسی به کار می رود و هم در عمل سیاسی، به عنوان وسیله تحلیل سیاسی حوزه ای است برای تبیین و ارزیابی کفایت و سمت گیری سیاست خارجی یک کشور ، در مقام وسیله عمل سیاسی عموما ابزاری است برای توجیه، تایید و نفی خط مشی ها و عملکردهای زمامداران. ناگفته نباید گذاشت که منافع از دیدگاه گروه های مختلف فکری متفاوت تعریف و توصیف می شود که پرداختن به این بخش از بحث نظری و عملی خارج از فرصت و ظرفیت نوشتار کنونی است و آن را به فرصت مساعد واگذار می نماییم. اما نکته مهم در اینجا است با توجه به این که منافع ملی هر کشور از اهداف اساسی و اصلی دانسته می شود و هر کشور و ملتی آن را در جهت سامان دهی نگرش و عمل سیاسی و اقتصادی سامان دهی می نماید، مفهوم منافع ملی در عرصه سیاست کشور ما دارای چه جایگاهی و نقشی می باشد؟ آیا مفهومی بنام منافع ملی در جامعه و سیاست ما مطرح می باشد؟ محور این منافع ملی چیست؟ تا چه اندازه درباره مفهوم منافع ملی اشتراک وجود دارد و توانسته است نظرها و دیدگاه ها و عمل جریان های سیاسی و اجتماعی کشور را بر محور خود هماهنگ و هم سوی گرداند؟ اگر پاسخ چنین پرسش هایی مثبت است ریشه نابسامانی و تصمیم گیری ها و عمل های پراکنده و نامنسجم که در بسیاری موارد به نفع دشمنان بیرونی و مخالفین برانداز داخلی تمام شده است، در کجاست؟

اگر این ایده را بخواهیم روشنتر بیان نماییم این خواهد بود که پس از اعلام حکومت وحدت ملی اعتراض ها و نگرانی ها و نارضایتی های بسیاری در خصوص تشکیل کابینه و حکومت جدید اعلام گردیده است. این اعلام مواضع در مواردی حتا تا مرز تهدید به ناامنی و بگونه ای که دشمنان نظام سیاسی از آن سود می برند مطرح گردیده است. چرا چنین است؟ مشکل کار در حکومت است یا نیروهای سیاسی؟ چرا موضع گیری ها و کارکرد ها و سیاست گزاری ها بگونه ای باشد که منجر به چنان نارضایتی های تهدیدآمیز گردد؟ آیا کسانی که چنین تصمیم هایی را اتخاذ می کنند نسبت به پیامدهای آن آگاه هستند؟ آیا کسانی که ناراض هستند و نارضایتی خود را با تهدیدهای امنیتی که منافع ملی را با خطر مواجه می سازد، اعلام میدارند می دانند که زیان کننده نهایی ممکن است خود شان باشد؟ آیا درک نمی کنند که از هم پاشیدگی نظام سیاسی و فرورفتن کشور در جنگ های داخلی برای هیچ طرفی سودی دربر نخواهد داشت؟ و...

طرح چنان پرسش هایی در واقع علاوه بر برون داد واقعیت های آشکار و پنهان در سطوح مختلف جامعه و سیاست کشور، مهجور بودن یا کمرنگ بودن نقش وحدت ملی را در کشور و در سیاست و جامعه ما تبارز می دهد. در تبیین موضوع همانطور که گفته شد منافع ملی اصطلاح پرخریداری است که دست‏کم در حوزه سیاست بر سایر مفاهیم چیره است و سایر واژگان وتعبیرات به تبع آن قامت راست می کنند. اما در جامعه ما به رغم کاربرد وافر این اصطلاح به ویژه پس از مرحله نوین سیاسی و خصوصا دولت وحدت ملی، متاسفانه بسیاری از کسانی که آن را به کار می برند، دید روشن و تعریف خاصی از آن ندارند. از جانب دیگر اهمیت شکل گیری مفهوم منافع ملی برای مردم ما به دلیل از هم گسیختگی های تاریخی و اجتماعی و نیاز به همگرایی از جایگاه برجسته ای برخوردار است. زیرا در همه کشورها برای ایجاد ساختاری تحت عنوان منافع ملی، تلاش های فراوان و طراحی های معقولی صورت می گیرد که با مدیریت نخبگان سیاسی و هدایت نیروهای انسانی فرهیخته ممکن می شود.

به هرروی بصورت خلاصه می توان گفت، منافع ملی عبارت است از هدف های بنیادینی که کشورها و ملت ها و مردم و دولت ها در تحصیل آن در صحنه بین الملل هستند. در نتیجه نخسیتن وظیفه طراحان و بازیگران سیاست چه در حوزه داخلی و چه در حوزه خارجی آن است که منافع ملی را مشخص نمایند، و آن ها را به ترتیب اهمیتی که دارند در زنجیره هدف های سیاست خارجی رده بندی نموده و بر اساس آن عمل نمایند. هرچند درباره حفظ و تامین منافع ملی گفته شده است که این مفهوم در فرایند زمان ممکن است تغییر نماید، اما در غالب کشورها این منافع وترتیب آن به صورت زیر پذیرفته شده است: حفظ تمامیت ارضی کشورها و وحدت کشور، و در مواردی نظام سیاسی در اولویت منافع ملی قرار دارد. تمامی هدف های دیگر به تبع آن مشخص می شوند.

بنابراین که به رغم تلاش‏های تاریخی گذشته و برنامه های یک دهه ای اخیر که معطوف به نهادینه کردن ارزش های ملی و منافع ملی و سایرمفاهیم ملی بکار رفته است متاسفانه هنوز این تلاش ها و برنامه ها در ذهن و قاعده جامعه و افراد نهادینه نگردیده است. حتا نخبگان سیاسی و تصمیم گیرنده که ادعاهای گزاف و ارزشی مفاهیم ملی را مطرح نموده و در عقب آن قرار دارند سعی دارند به اهداف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی خود از اهرم هایی که تهدیدکننده هویت و منافع ملی است بصورت ابزاری کاربگیرند. یکی از نمونه های آن در چند ماهه اخیر تشکیل حکومت وحدت ملی است که هم طراحان این ساختار سیاسی و هم مخالفان و ناراضیان آن سعی دارند از اهرم هایی برای تحکیم موقعیت خویش استفاده نمایند و یا ایده و تفکر ملی را بگوشه انزوا رانده اند. بنابراین شرط اساسی عبور از بحران و دست یافتن به جامعه ای توسعه یافته و مستحکم و مرفه آنست که مرزبندی های داخلی و خارجی خود را صادقانه تعریف و بدان تعهد داشته باشیم که مجموع این بایسته ها در مفهوم بلند و وسیع " منافع ملی" نهفته است.