حکومت جدید وحدت ملیِ تشکیل شده از دو تیم سیاسی رقیب در انتخابات، برمبنای یک بحث مهم شکل گرفته است؛ اصلاح نظام انتخاباتی. سازوکارِ چیده شود که دیگر کشور، شاهد بحران های انتخاباتی نباشد. بحرانِ های که در تمامی عرصه ها و زمینه ها بحران می آفریند.

یک بخش از وزیران و اعضای کابینه از سوی پارلمان تایید شده و به کارِ شان آغاز کردند. وزیران داخله، خارجه، مالیه، معادن، صحت عامه، امور مهاجرین، حج و اوقاف و رییس امنیت ملی، روز گذشته به دفترهای کاریِ شان معرفی شدند و بر اساس وعدة سران حکومت، قرار است نامزد وزیران دیگر نیز، به اسرع وقت، به پارلمان معرفی شده و پس از اخذ رایِ اعتماد از آن نهاد، کارهای شان را آغاز خواهند کرد.

به نظر می رسد که پس از معرفی، تایید و آغاز بکارِ وزیران حکومت، نوبت اصلاح نهادهای انتخاباتی می رسد. معرفی اعضای کابینه و آغاز بکار وزیران، مقدمه ای بود که زمینه ای اصلاح نظام انتخاباتی را فراهم می کرد. به عبارت دیگر، راه پِله ای بود که حکومت را به بام مقصودِ اصلاح نظام انتخاباتی هدایت می کرد.

بحث نظام انتخاباتی از مدت ها قبل و سالیان پیش، مطرح بود. حزب های سیاسی و برخی از نهادهای مدنی خواستار اعمال نوع از نظام انتخاباتی بودند. در این روزها، در کنار طرح بحث سیاسی اصلاح نظام انتخاباتی، بحث چگونگی و ماهیت و نوعیت آن نیز مطرح شده است. برخی خواستار آغاز بکار کمیسیون اصلاح نظام انتخاباتی است و از این رهگذر، از جدیت و جدیت نداشتن رییس جمهور یا رییس اجرایی ستایش و یا نکوهش می کنند و یا مانند سفیر اتحادیه اروپا هشدار می دهند و برخی هم، این پرسش را مطرح می کنند که اساسا چه نوع اصلاحاتی در نظام انتخاباتی کشور اعمال گردد؟ آیا فقط مدیران نهادهای انتخاباتی تغییر و تبدیل گردیده و سازوکارهای جدید جهت گزینش آن ها جستجو گردد؟ و یا فراتر از آن، در مورد نظام انتخاباتی تامل صورت گیرد؟ گرچند توان ضعیف نگارنده و موجز بودنِ مقاله، این اجازه را نمی دهد تا به صورت وسیع و فراخ در مورد نظام های انتخاباتیِ تجربه شده در دنیا بحث صورت گیرد، اما، فقط جهت حصول هدف و روشن شدن بحث، توضیح کلی و اشارة کوتاهِ در مورد نظام های انتخاباتی می نماییم.

1 . نظام های انتخاباتی

انتخابات مجموعه عملیاتی است که در جهت گزینش فرمان روایان یا تعیین ناظرانی برای مهار کردن قدرت، تدبیر شده استi. از این دیدگاه، انتخابات به  معنای فنون گزینش و شیوه های مختلف تعیین نمایندگان است. به عبارت دیگر، ابزاری است که به وسیلة آن می توان، ارادة شهروندان را در شکل گیری نهادهای سیاسی و تعیین متصدیان اِعمال اقتدار سیاسی مداخله دادii.

گرچند از دموکراسی و انتخابات و نقش مردم در تعیین حاکمان و نخبگان قدرت، با پیشینة دور و درازی سخن زده شده و تقریبا همگی ریشه های آن را به دولت ـ شهرهای یونان قدیم می رسانند، اما، اساس اندیشه ای که فنِ گزینش را به عنوان موجه ترین و مشروع ترین ابزار وصول به قدرت و هم چنین رایج ترین شیوة اعمال ارادة مردم قرار دهد امری جدید استiii.

در حال حاضر، دو گونه انتخابات برگزار می گردد. یعنی برای دو هدف مهم انتخابات برگزار شده و شهروندان، ارادة شان را اعمال می کنند. اول جهت گزینش نخبة درجه یک کشور به عنوان رییس جمهور و دوم، جهت گزینش نمایندگان مردم در مجالس؛ پارلمان، شوراهای ولایتی، شوراهای شهری و ......

به هر حال، تا کنون، سه نوع نظام انتخاباتی تجربه شده است. نظام های انتخاباتی اکثریتی، تناسبی و مختلط.

1 . 1 . نظام انتخاباتی اکثریتی

در نظام انتخاباتیِ اکثریتی، شهروندان به عنوان فرد فرض شده و با شرکت در انتخابات به کاندیدایِ مورد علاقه اش رای می دهند. نظام اکثریتی، به دو نوع؛ «اکثریتی یک مرحله ای و اکثریتی دو مرحله ای» تقسیم می شود. اما به هر صورت فرد و یا دسته های سیاسیِ برنده نهایی میدان انتخابات خواهد بود که بیشترین رای را کسب کرده باشد.

2 . 1 . نظام انتخاباتی تناسبی

اما در نظام انتخاباتی تناسبی، شهروندان به عنوان فرد فرض نشده بلکه به علایق و دسته های مختلف تقسیم می شوند. شهروندان به عنوان فرد نمی توانند کاندیدا شده و وارد صحنة رقابت گردند. بلکه بایستی از رهگذر مجموعه ها و دسته های سیاسی وارد عرصه شوند.

بنابراین، در این نظام، بازیگر اصلی حزب های سیاسی بوده و رقابت اصلی با آن هاست. بحث مهم در نظام تناسبی این است که «همة حزب ها و دسته های سیاسی حتی الامکان با توجه به رای خود، بتوانند صاحب کرسی های در پارلمان شده و صدای گروه و دستة شان را بلند کنند».

مثلا در حوزة انتخابی که می تواند 5 نماینده به پارلمان بفرستد و رقابت بین دو حزب سیاسی جریان دارد، حزب سیاسی که آرای اکثریت را بدست آورده است، 3 کرسی و حزب که رای کم دارد، 2 کرسی را تصاحب خواهد کرد. حزب های اقلیت نمی توانند اکثریت را در پارلمان تشکیل داده و حکومت تشکیل دهند، اما این فرصت را می یابند تا با توجه به نظر و دیدگاه نمایندگان اش، انتقادهای شان را کرده و صدای شان را بلند کنند.

3 . 1 . نظام انتخاباتی مختلط

نظام انتخاباتی مختلط در حقیقت ترکیبی از نظام اکثریتی و تناسبی است. در نظام اکثریتی، یک فرد و یا یک دستة سیاسی برنده می شد و دیگر افراد و دسته های سیاسی به صورت مطلق ناکام می ماندند. این امر، به عنوان نقطه ضعف جدی مطرح است. اما در نظام تناسبی، حزب ها و دسته های سیاسی به تنهایی بازیگر میدان سیاست اند و جایی برای افراد مستقل باقی نمی ماند. از این روی، ضمن اشکال های جدی دیگری که این روش دارد، وارد نشدن افراد مستقل به عنوان نقطه ضعف جدی است.

بنابراین، بهتر می نماید تا معایب و کاستی های دو روش را کنار گذاشته و مزایایی آن ها را کنار هم قرارداد. در این صورت هیچ حزب سیاسی با این که اکثریت رای ها را بدست نیاورده است، بازندة مطلق نیست و نیز افراد مستقل که بدون وابستگی به حزب ها و دسته های سیاسی تلاش دارند، وارد میدان گردند، اجازة ورود را می یابند.

2 . افغانستان و نظام انتخاباتی

به نظر می رسد که مطلوب ترین و واقع بینانه ترین روش و نظام انتخاباتی برای کشور، نظام انتخاباتی مختلط است. گرچند که در قانون اساسی از نقش دادن به حزب های سیاسی در انتخابات بحث مطرح نشده است، اما اگر این شیوه در پیش گرفته شود، انتخاباتِ همه جانبه برگزار می شود و همة گروه های اجتماعی و قشرهای مردمی خود را در پارلمان دیده و صدای شان بلند خواهد بود.

از یک طرف، به حزب های سیاسی اهمیت داده و به سمت «جامعة سیاسی تحزب محور» گام بر می داریم و از این رهگذر، رقابت های سیاسی برمبنای تحزب و فکر سیاسی خواهد شد و از طرف دیگر، اشخاص و افراد مستقل شانس ورود به میدان انتخابات را باز می یابند.

i . شریعت پناهی، سید ابوالفضل قاضی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، چ11، تهران: نشر میزان، 1383، ص577
ii . همان.
iii . همان.