منطقه هاي «غير پلاني» شهري، «سكونت» گاه هاي غير رسمي شهري، «حاشيه نشيني» و يا به تعبير «ساموئل هانتيگتن» «زاغه نشيني» يكي از مباحث عمده زمانه ي ماست. همه ي دولت ـ كشورها به گونه اي با اين چالش بر خورده اند و خواهند خورد، اما در كشورهاي «در حال توسعه» و جهان سومي بيشتر و بيشتر حس مي شود. بر اين اساس، در بيشتر كشورها بخش بزرگ از جمعيت در منطقه هاي مي زينند كه در «كناره» هاي شهر و يا «حاشيه» هاي شهر بدون «پلان» ريزي اعمار شده است.

منطقه هاي «غير» پلاني كاستي هاي بي شماري از منطقه هاي پلاني دارد. جاده هاي درست شده نداشته و همواره در اين زمينه با مشكل مواجه مي شود، از اثر نبود بازارهاي لازمِ خريد و فروش و فابريكه هاي صنعتي «بي كاري» گراف بلند دارد، «امنيت» به صورت درست و لازم تامين نيست و «خدمات» رفاهي و همگاني نظير دسترسي به آموزش و پرورش، آب آشاميدني، مركزهاي درماني و صحي و انرژي برق، دسترسي ندارند.

بنابراين، «مسووليت» حكومت هاست كه حاشيه نشين ها را مورد توجه لازم قرار دهد. از يك سو، حقوق بشري و انساني انسان هاي زيست كننده، مي طلبد تا آن ها را دريافت و از سوي ديگر، منافع عموم كشور تقاضا مي كند كه زمينه هاي تهديدزا را از صحنه برچيد. از اين رهگذر كشورها برنامه هاي متفاوت را روي دست گرفته اند. برخي به پلاني ساختن منطقه هاي حاشيه ي تصميم اتخاذ نموده اند، برخي راهبردهاي را روي دست گرفته اند كه منطقه هاي حاشيه يي را طوري توانمند سازند كه فاصله ها به حداقل رسد.

اين برنامه ها و رويكردها در پيوند با منطقه هاي غير پلاني روي دست گرفته مي شود كه از اثر نبود توجه لازم و يا مشكلات سياسي كه احيانا وجود داشته است، ساخته شده است. اما از اين به بعد، تلاش بر اين است كه در همه ي منطقه هاي كشور، مكان هاي خاص و مناسب از سوي نهادهاي مرتبط مطالعه شده و به عنوان نقطه ي شهري در نظر گرفته شود. و بعد از آن، اقدام هاي بعدي به منظور ساختن شهر و محله ي مدرن و مطابق با معيارها برداشته خواهد شد.

دولت جديدِ افغانستان كه برخواسته از توافق هاي سياسي بُن است، وزارت انكشاف شهري و بعد با تغيير نام وزارت امور شهرسازي و مسكن را تقويت كرده است. اين وزارت عهده دار دو مسووليت مهم و بنيادين است؛ طرح و ديزاين پلان هاي شهري و اعمار مسكن. بدون ترديد كه ساختمان هاي جديد مسكوني نيز در منطقه هاي پلاني و با مطمح نظر قرار دادن همه ي شرايط، اعمار مي گردد.

اين وزارت در طول سيزده سال دستاوردهاي محسوس داشته است. ساختمان هاي مسكوني را اعمار كرده كه برخي توزيع شده و برخي هم در حال ساخت است و نيز پلان هاي شهري براي همه ي منطقه هاي كشور را طرح و ديزاين كرده است. از آنجا كه افغانستان بيشترين منطقه هاي حاشيه يي و غير پلاني شهري را دارد و ميزان بزهكاري، قانون گريزي و نا امني اجتماعي نيز گراف بلند را دارد، اين نگارش در پي نسبت سنجي ميان پلان هاي استراتژيك شهري و كاهش جرم و حاكميت قانون است. تلاش بر اين است تا اثرگذاري پلان هاي استراتژيك شهري  روي كاهش جرم هاي اجتماعي و نيز حاكميت قانون تحليل شود.

ويژگيهاي حاشيه نشيني

همان گونه كه مطرح شد، حاشيه نشيني زندگي در اطراف منطقه هاي شهري ست. اين منطقه ها به نام هاي غير پلاني، سكونت گاه هاي خودسر، حاشيه نشين ها و زاغه نشين ها ياد مي شود.

منطقه هاي حاشيه يي ويژگيهاي منفي بي شماري دارد. بي كاري و فقر، نبود خدمات عمومي مانند سرك ها و كوچه هاي معياري، كاناليزاسيون و ساختمان هاي معياري، جرم و نا امني هاي مزمن اجتماعي و سياسي، بي قانوني و ضعف هويت ملي و نبود خدمات رفاهي نظير برق، آب آشاميدني صحي و مركزهاي درماني و صحي. از اين نظر، اين نگارش بحث جرم و نا امني هاي اجتماعي و نيز حاكميت قانون را در منطقه هاي غير پلاني به بحث خواهد گرفت.

• حاشيه نشيني و امنيت اجتماعي و سياسي
  به صورت كلي منطقه هاي حاشيه يي نا امن است. جرم ها و جنايت هاي اجتماعي به صورت فراوان اتفاق مي افتد و به علت بي كاري، فقر و نارضايتي نيروهاي جوان، زمينه هاي آشوب نيز فراهم است. دزدي، آدم ربايي، قتل و اختطاف رخ مي دهد. از يك سو جمعيت بي كار، دست به اين اقدام ها و رفتارهاي خطرناك مي زنند و از سوي ديگر، به علت نبودن سرك ها و كوچه هاي معياري و لايه ها و پيچيدگي ها محل مناسب وقوع جرم و مخفي شدن مجرمان است. باندهاي بزهكار كه دست به آدم ربايي، قتل و سرقت دارايي هاي مردم مي زنند، از يك سو سكونت گاه هاي غير رسمي را محل مناسب براي وقوع جرم شان مي دانند و از سوي ديگر اگر جرم را در منطقه هاي پلاني مرتكب شوند، جهت مخفي شدن به منطقه هاي غير پلاني و حاشيه يي پناه مي برند و به اين جا فرار مي كنند.
  «مارشال كينارد» باورمند است كه حاشيه نشيني عارضه اي شهري بوده و منشأ عمده بزهكاري و جرم است(صالحي، اميري، سيد زهرا خدايي و زهرا، 1389، www.noormags.com). از سوي ديگر به علت بي كاري و فقر كه جوانان را سرخورده و ناراضي به بار مي آورد، محل مناسب آشوب هاي اجتماعي كه در نهايت امنيت سياسي جامعه را تهديد مي كند، هدف خواهد گرفت(همان).
  به هر صورت، ميزان جرم ها، جنايت ها و به صورت كلي موارد نا امني در حاشيه نشيني بيشتر است. از يك سو به علت بي كاري و فقر، انسان ها دست به جرم مي زنند و از سوي ديگر به علت معياري نبودن، محل مناسب مخفي شدن براي مجرمان است كه مي توانند به سادگي از تعقيب نيروهاي امنيتي فرار كنند.
• حاشيه نشيني و حاكميت قانون
  حاكميت قانون يكي از مباحث عمده در جامعه هاي جهان سومي است. در جامعه هاي سنتي انسان ها با بايدها و نبايدهاي فرهنگ سنتي خو گرفته اند و با بايدهاي قانوني كه بيشتر با بايدها و نبايدهاي سنتي اجتماعي در تعارض قرار مي گيرند، نمي توانند خود را وفق دهند.
  در حاشيه هاي شهر بيشتر روستايي ها زندگي مي كنند. آن ها فرهنگ و آداب و رسوم و نيز روابط سنتي كه مختص زندگي روستايي است را به شهر منتقل كرده و به عنوان تافته ي جدابافته از ديگر منطقه هاي شهري مي زينند. در اين منطقه ها به عوض هويت كلان ملي و كشوري كه تمايز دهنده ملت با ديگر ملل است، هويت هاي خرد قومي ـ نژادي و حتي هويت هاي خرد محله اي نهادينه شده، است. پس در اين منطقه ها جمعيت نسبت به هويت كلان جمعي و ملي علاقه ي نشان نمي دهند، نسبت به قوانين شهري واگرايي ديده مي شود و انزواطلبي محسوس است.
  بنابراين، در همچون اجتماع ها و محله ها سخن راندن از قانون و حاكميت آن دشوار مي نمايد.

افغانستان و اهميت شهرسازي

متاسفانه هنوز در جامعه و دستگاه حكومت، شهرسازي و نهاد مسوول در اين بخش، از اهميت چندان برخوردار نيست. شوراي وزيران، رياست جمهوري، وزارت ماليه به عنوان نهاد كه در تخصيص بودجه نقش به سزايي داشته و طرح مالي را تدوين و ارائه مي كند و نيز پارلمان به عنوان پاس كننده ي بودجه و ناظر بر اعمال و رفتار حكومت، وزارت شهرسازي را از وزارت خانه هاي داراي اهميت پايين مي شمارند. درست است كه امنيت حادترين چالش و مهمترين اولويت كنوني كشور بوده و بايد بيشترين رقم بودجه به آن تخصيص داده شود كه مي شود، ساختن سرك ها، اعمار مكتب ها و مركزهاي درماني از اولويت هاي مهم است و طوري كه ديده مي شود هر ساله رقم درشت از بودجه ي ملي در اين زمينه ها تخصيص داده مي شود، اما شهرسازي نيز مهم و جدي ست و نبايد ناديده گرفته شده و در رده ي وزارت ها و نهادهاي دست چندم شمار گردد.

اگر بخش شهرسازي مهم و جدي تلقي شده و اين نهاد تقويت شود تا طرح ها و پلان هاي شهري را ديزاين كند، بدون ترديد ما از شكل گيري منطقه هاي غير پلاني و خود سر پيشگيري كرده و گام هاي مهم و بنيادين را در زمينه هاي تامين امنيت، عدالت،  تثبيت و حاكميت قانون و تغيير تدريجي اجتماعي گام برداشته ايم.

از اين زاويه، بخش عمده ي از نا امني هاي اجتماعي در شهر كابل و ديگر كلان شهرهاي كشور، به حاشيه يي بودن و غير پلاني بودن منطقه ها بر مي گردد. در اين منطقه ها طالبان مخفي شده و بدون ترس و هراس برنامه هاي انتحاري و انفجاري شان را طرح ريزي و اجرا مي نمايند و مجرمان و بزهكاران اجتماعي اين منطقه ها را در گام نخست محل مناسب براي ارتكاب جرم مي دانند و در گام دوم محل مناسب براي مخفي شدن كه در اين صورت نيروهاي امنيتي نيز قادر به دنبال كردن نخواهند شد.

و از سوي ديگر، اگر بحث هويت ملي با چالش مواجه شده و نه تنها دستاورد در اين زمينه نيست بلكه هويت هاي خرد قومي مطرح مي شود و اگر حاكميت قانون با چالش مواجه بوده و يكي از خواسته هاي بنيادين مردم از نخبگان قدرت و سيستم سياسي تحكيم قانون است، بخش عمده ي آن به زندگي جمعيت در منطقه هاي غير پلاني بر مي گردد.

پس بايستي گفت كه شهرسازي جدي و مهم است. بايستي جامعه ي جهاني و سازمان هاي بين المللي كه در زمينه ي توسعه يافتگي و بهبودي امور افغانستان تلاش مي كنند و همه ي نهادهاي دولتي؛ حكومت و پارلمان كه به صورت جمعي ساختار دولت را ترسيم مي كنند، اين امر را جدي گرفته و مطمح نظر قرار دهند. دولت با طرح و ترتيب پلان هاي شهري و يا توانمندسازي اجتماع ها و محله هاي غير پلاني مي تواند به بخش عمده ي از نا امني، ناحاكميت قانون و..... پاسخ دهد.