در هر کشور مقوله تعلیم، تربیت و تحصیل، بخصوص تحصیلات عالی و مسلکی جایگاه بسیار برجسته و ممتازی دارد. انکشاف در ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مرهون افراد تحصیل کرده، آگاه، دانشمندو محقق می‌باشد. از طرفی عدم دقت در برنامه‌ریزی درسی و پلان گذاری تربیتی می‌تواند پیامدهای منفی و غیر قابل جبران بر جای بگذارد، توسعه و پیشرفت هر کشور بدون تربیت کدر علمی ماهر، دانشمندو پژوهشگرآرزوی دست نیافتنی تلقی می‌گردد.

با این مقدمه کوتاه سراغ بررسی وضعیت تحصیلات عالی در دانشگاه‌های دولتی افغانستان بخصوص دانشگاه کابل که چندی قبل هشتادمین سالگرد تأسیس خود را سپری کرد، می‌رویم تا با یک دید کلی نگاهی بر روند وضعیت تحصیلات عالی در گذشته و پیامدهای آن برای چند سال آینده را رصد نماییم. هرچند از چند و چون قانون تحصیلات عالی و جنبه اصلاحی آن که در گلوگاه پارلمان به بهانه استفاده از واژه دانشگاه در کنار واژه‌ پوهنتون به گروگان گرفته شده، چیزی نمی‌دانیم اما امیدوار هستیم که با تصویب این قانون راه برای اصلاحات دانشگاههای دولتی ما هموار گردد و در غیر این صورت حاکمیت انجماد فکری- سنتیبرخی از متولیان امور اکادمیک و اندیشة انحصارگرایانه‌ای که از گذشته به ارث رسیده بیش از گذشته و با استفاده از امکانات نو و تلفیق فاکتورهای سنتی و مدرن سرنوشت توسعه و پیشرفت کشور را برای سالها به تأخیر خواهد انداخت.

وضعیت سویه تحصیلات کدر علمی دانشگاه‌های دولتی به روایت آمار

براساس آمار وزارت تحصیلات عالی در سال 1391، در 29 دانشگاه دولتی که در سراسر کشور وجود دارند، 3496 نفر کدر علمی می باشند که سویه تحصیلات علمی افراد دارای مدرک دکترا نزدیک به 5 درصد، اعضای دارای مدرک ماستری 36 درصد و اعضای کدر علمی دارای مدرک لیسانس 59 درصد می‌باشند که سهم کدر علمی خواهران تنها 14 درصد را تشکیل می‌دهد. اگر اعضای کدر علمی دانشگاه‌های دولتی در ولایات را از اعضای کدر علمی دانشگاه‌های دولتی کابل تفکیک نماییم و نسبت‌هایسه گانه رابا درصد نشان دهیم، سهم کدر دارای مدرک دکترا کمتر از 2 درصد و نسبت سهم کدر ماستر 28 درصد و بیش از 69 درصد کدر علمی دانشگاه‌های دولتی در ولایات تنها دارای مدرک لیسانس هستند این در حالی است که سهم کدر علمی خواهران در ولایات تنها 11 درصد می‌باشند.

از مجموع 3496 نفر کدر علمی دانشگاه‌های دولتی، 1374 نفر در 4 دانشگاه دولتی در کابل (دانشگاه کابل، دانشگاه طب، دانشگاه پلی‌تخنیک و دانشگاه تعلیم و تربیه – شهید ربانی) به حیث کدر علمی ایفای وظیفه می‌نمایند و از این تعداد در حدود 9 درصد دارای مدرک دکترا، 48 درصد دارای مدرک ماستری و 43 درصد دارای مدرک لیسانس هستند. سهم کدر علمی خواهران از مجموع 1374 نفر کدر 264 نفرمی‌باشند که به صورت درصدی 19 درصد را تشکیل می‌دهند.

وضعیت آمار کدر علمی چهار دانشگاه دولتی در کابل به صورت تفکیکی عبارت‌اند از:

1. دانشگاه کابل: تعداد کدر علمی: 679 نفرکه در حدود 11 درصد دارای مدرک دکترا، 41 درصد دارای مدرک ماستری و 46 درصد دارای مدرک لیسانس هستند.
2. دانشگاه طب کابل: تعداد کدر علمی: 246 نفر که در حدود 2 درصد دارای مدرک دکترا، 62 درصد دارای مدرک ماستری و 35 درصد دارای مدرک لیسانس می‌باشند.
3. دانشگاه پلیتخنیک: تعداد کدر علمی: 217 نفر که در حدود 5/17 درصد دارای مدرک دکترا، 53 درصد دارای مدرک ماستری و 5/29 درصد دارای مدرک لیسانس هستند.
4. دانشگاه تعلیم و تربیه شهید ربانی: تعداد کدر علمی: 232 نفر که در حدود 3 درصد دارای مدرک دکترا، 48 درصد دارای مدرک ماستری و 49 درصد دارای مدرک لیسانس می باشند.

باتوجه به نگاهی اجمالی فوق به تعداد کدر علمی دانشگا‌ه‌های دولتی و سویه علمی و تحصیلات اکادمیک آنان، بیش از 59 درصد پست‌های علمی دانشگاه ها در اختیار افرادی قرار دارند که خود دارای مدرک لیسانس می‌باشند و سهم افراد دارای تحصیلات به سویه دکترا کمتر از 5 درصد و سهم کدر علمی دارای مدرک ماستری 36 درصد می‌‌باشد.

امروزه در تمام دنیا دانشگاه‌ها سرمنشأ و مظهر توسعه‌یافتگی، تحول و انکشاف هر کشور تلقی می‌گردند.اما پرسش اساسی این است که با توجه به وضعیت که در مورد کدر علمی دانشگاه‌های کشور ارائه شد، چقدر می توان به توسعه و پیشرفت کشور در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی امیدوار بود؟ آیا برای بیرون رفت از وضعیت فعلی چه تدابیری اندیشیده شده و یا باید اندیشه شود؟ در صورت تدوام وضعیت فوق، سیل از دانشجویان که هر سال وارد دانشگاه‌ها شده و یا از آن فارغ می‌گردند، وضعیت علمی و بازدهی افراد تحصیل کرده در صنوف که ویژگی بارز آن فرسودگی علمی (بروز نبودن لکچرهای علمی) و کیفیت پایین فراگیری محصلان بخاطر تراکم بیش از استندرد محصل در یک صنف،کشور را به سوی یک بحران علمی – کارکردی سوق نخواهد داد؟

افراد فارغ التحصیل کار و شغل متناسب با رشته و گرایش تحصیلی خود را می طلبند اما اگر به صورت درست در رشته مورد نظر تخصص لازم را فرا نگرفته باشند، این امر پتانسیل کارآیی و مدیریتی علمی کشور را کاهش داده و زمینة رشد نارضایتی عمومی و فساد اداری را بیش از پیش فراهم می‌سازد.

براساس بررسی احصائیه فوق در حدود 60 درصد کدر‌های رسمی علمی دانشگاه‌های دولتی در سطح لیسانس معلومات علمی و مهارتی دارند، دانش‌آموختگان که تحت تعلیم و تربیت این اساتید قرار گرفته و فارغ التحصیل می‌گردند، نیز درهمین سطح علمی و مهارتی و بلکه پائین‌تر از آن با توجه با فاکتورهای دیگر متوقف خواهند گردید.!

به صورت طبیعی عده‌ای از همین افراد فارغ التحصیل به حیث کدر علمی دو باره در دانشگاه‌ها جذب خواهد شد و یا در پست‌های دولتی مناصب و مسئولیت‌های خطیر تصمیم ساز و تصمیم‌گیری را بر عهده خواهند گرفت، این در حالی است بسیاری از این افراد کارایی لازم را جهت ارائه دروس به صورت روزآمد و با استفاده از آخرین سیستم علمی – پژوهشی جهان را دارا نبوده و در صورت انتصاب در پست‌های مدیریتی کشور فاقد طرح و پلان با هدف توسعه، پیشرفت و مدیریت کارآمد کشور خواهند بود.

پس چه باید کرد؟

افغانستان در حال از دست دادن فرصت حرکت شتابنده به سوی توسعه، پیشرفت و ترقی می‌باشد. 12 سال اخیر زمینة بسیار مناسبی برای اصلاحات و انجام حرکتهای ریفورمیستی در تمام زمینه‌ها را به وجود آورده بود اما این فرصت تاریخی نیز بر اثر افکار سنتی و انجماد فکری و عدم توانایی مسئولان کشور در امر برنامه ریزی و پلان گذاری استراتژیک از دست رفته و یا در حال از دست رفتن می باشد.

پس بایستی حرکت اصلاح طلبانه را به صورت سنجیده، علمی و تدریجی از مراکز اکادمیک و با تصویب قانون کارآمد و جامع و مانع شروع نمود. مهمترین مانع در این مسیر افکار انحصارگرایانه برخی از اعضای کدر علمی دانشگاه‌های دولتی می‌باشد هرچند بسیاری از اساتید دلسوز و دارای افکار بلند دانشگاه‌ها از هرگونه حرکت اصلاحیاستقبال نموده و آن را به نفع پیشرفت و توسعه علمی کشور دانسته اما تنها عده‌ای که احساس ورشکستگی علمی در مقابل دانش روز نموده، سدی در مقابلهر نوع حرکت‌های اصلاح طلبانه ایجاد می نمایند.

اگر بیش از چند سال قانون تحصیلات عالی در پارلمان به بهانه‌های واهی بایکوت می‌گردد، و اگر متقاضیان کدر علمی شدن که دارای تخصص لازم در زمینة رشته تحصیلی خود در سطح دکترا و ماستری می‌باشند، توسط کدر علمی موجود دانشگاه‌ها که بیشتر شان در حد لیسانس علم و آگاهی دارند مورد ارزیابی قرار گرفته و به صورت اتومات و تبانی قبلیرد صلاحیت می‌شوند و اگر دانشگاه کابل در 80 سال عمر علمی خویش تا هنوز از تدوین متون درسی خود عاجز می‌باشد و اگر در طی این هشتاد سال اعضای کدر علمی دانشگاه کابل نتوانسته اند حداقل سال یک کتاب درسی در سطح معمولی چاپ و منتشر نمایند، و اگر وضعیت علمی و پژوهشی کشور نسبت به کشورهای همسایه بیش از یک قرن تأخر را نشان می‌دهد، نشان دهنده سکون، بی رمقی علمی - فرهنگیو فرسودگی دانشگاه های دولتی ما می‌باشد.

بنابراین برای رهایی از وضعیت کنونی و اصلاحات لازم در مراکز علمی و اکادمیک کشور نیاز به یک خانه تکانی علمی جدی لازم است و اگر این پروسه در این مقطع تاریخی به صورت تدریجی انجام نشود، پیامدهای منفی آن دامن همه را خواهد گرفت و نتیجه حاکمیت انحصاری در مراکز اکادمیک تراوش افکار و عملکرد برخی کسانی خواهند بود که به گفتة خود شان قلم را بر زمین گذاشته و همراه با طالبان جلیقه انتحاری را برای کشتار هموطنان خود و دربدری وطن انتخاب خواهند کرد.!