طرح قانون تحصیلات عالی تقریبا هفت سال پیش به مجلس نمایندگان آمد اما به خاطر واژه های، مانند دانشگاه/پوهنتون، دانشکده/ پوهنزی، پوهنوال و برخی واژه های دیگر تصویب نشد و به خاطر نبود کمیسیون مستقل نظارت بر تطبیق قانون اساسی مسئله شان تا امروز لاینحل ماند.اما طرح این قانون در چهار جوزا دوباره به مجلس نمایندگان آمد و این بار باز واژه های مذکور،باعث تصویب نشدن این قانون شد. تعداد از نمایندگان آوردن واژه های دانشگاه، دانشکده را خلاف قانون اساسی دانستند و آن را به معنی از بین رفتن مصطلحات علمی و ملی قلمداد نمودند. در طرف مقابل تعداد از نمایندگان با توجه به ماده شانزدهم قانون اساسی استدلال می کردند که واژه دانشگاه و دانشکده دری می باشند و این حق قانونی دری زبانان است که واژه های دری به قانون بیاید و از آنها استفاده نماید. در نهایت استدلال ها رهگشا نبود و مسئله به کمیسیون مستقل بر تطبیق قانون اساسی واگذار شد.

این مسئله چندین بار در کشور مسئله ساز شده است. بار اول طرح قانون تحصیلات عالی در سال 1385 به خاطر همین مسئله رد شد. دانشجویان دانشگاه بلخ به سر واژه دانشگاه و پوهنتون چندین روز تظاهرات و شورش نمودند، چندی پیش به مسعود ترشتوال رئیس بخش موسسات تحصیلات عالی وزارت تحصیلات عالی به خاطر استفاده کردنش از واژه دانشگاه حمله شد. چهار جوزا دوباره طرح قانون تحصیلات به مجلس نمایندگان آمد و رد. همچنین این مسئله در رسانه ها و شبکه های اجتماعی بازتاب گسترده داشته است. اهمیت بررسی این مسئله هم از همین جا ناشی می شود. چند مسئله مهم است. اول اینکه این مسئله از نگاه تاریخی مورد بررسی قرار بگیرد، دوم اینکه این مسئله را با توجه به قانون اساسی که متن مشروع و معتبر برای تمام گروه ها است مورد بررسی قرار دهیم و سوم اینکه اختلاف در واژه ها را با توجه به جامعه شناسی سیاسی که شکاف های اجتماعی را مورد بررسی قرار می دهد مورد توجه قرار دهیم. در این نوشتار تلاش می شود از این سه زاویه در حد ظرفیت این نوشتار مسئله را مورد تجریه و تحلیل قرار دهد.

بررسی تاریخی این مسئله نیازمند بررسی چگونگی شکل گرفتن دانشگاه/پوهنتون در افغانستان می باشد و همچنین ما نیازمند بررسی سیاست حاکم در مورد زبان ها نیز می باشیم. دانشگاه/پوهنتون در افغانستان قدمت تقریبا صد ساله را دارد. برای اولین بار به فرمان نادرشاه فاکولته طب در سال 1311 تاسیس شد. بعد از آن فاکولته حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد به وجود آمد. در زمان ظاهر شاه هدایت و فرمان صادر شد که این فاکولته ها تحت اداره واحد داخل شوند و بعد از آن نام دانشگاه یا نام یونیورستی را به پوهنتون و نام فاکولته ها (دانشکده) را به نام پوهنزی تبدیل کردندi. اگر چه در کتاب افغانستان در قرن بیستم آمده است که در زمان ظاهر شاه نام دانشگاه را به پوهنتون و نام دانشکده را به پوهنزی تبدیل شد اما گفته نشده است که قبل از آن برای یونیورستی (university) واژه دانشگاه را به کار می گرفته است. بنابراین این مسئله نیازمند سند می باشد. اما اثبات این را می توان با بررسی سیاست های دولت در قبال زبان های ملی را مورد بررسی قرار داد. در زمان نادر شاه زبان پشتو به عنوان زبان رسمی و ملی در آمد و همه کارمندان دولت موظف بودند که به زبان پشتو سخن بگوید و بنویسد.در فرمان سال 1315 شمسی دولت دستور تقویت زبان پشتو را می دهد اما در عمل افراط کاری های زیادی می شود. به طور نمونه آکادمی پشتو یا پشتو تولنه رهبری ترویج و علمی کردن زبان پشتو را بر عهده داشت و به دولت پیشنهاد داد که لوحه های مغازه ها و اداره های رسمی و ملی همه پشتو شوند. دولت نیز این پیشنهاد را پذیرفت.

در زمان ظاهرشاه و صدر اعظمی هاشم خان همان سیاست نادر شاه در پیش گرفته شد.بنابراین سیاست دولت در قبال زبان ها به نفع زبان پشتو بوده است.دوره حکومت نادر شاه و صدر اعظمی هاشم خان از آنجا مهم است که واژه پوهنتون و پوهنزی در همین دوران وارد ادبیات زبان پشتو شده است. بنابراین پذیرش این واژه ها و خیلی از واژه های دیگر به خاطر حاکم بودن ادبیات زبان پشتو نبوده است بلکه به خاطر حمایت و پشتیبانی قدرت سیاسی بوده است. به عبارت دیگر این واژه ها از بالا به بر ادبیات و جامعه افغانستان و محافل علمی ما تحمیل شده است.

اما بررسی این مسئله مطابق قانون اساسی به خاطر معتبر بودن و مشروع بودن قانون اساسی دارای اهمیت می باشد و امکان عبور و حل این مسئله نیز ممکن می گرداند. در قانون اساسی ماده شانزدهم آمده است که : "ازجمله زبانهای پشتو، دری، ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه يی، نورستانی، پاميری وساير زبانهای رايج درکشور، پشتو و دری زبانهای رسمی دولت ميباشند. درمناطقيکه اکثريت مردم به يکی از زبان های ازبکی، ترکمنی، پشه يی، نورستانی، بلوچی ويا پاميری تکلم می نمايند آن زبان علاوه برپشتو ودری به حيث زبان سوم رسمی می باشد و نحوهء تطبيق آن توسط قانون تنظيم می گردد.
دولت برای تقويت وانکشاف همه زبانهای افغانستان پروگرامهای موثر طرح و تطبيق مينمايد.نشر مطبوعات ورسانه های گروهی به تمام زبانهای رايج درکشور آزاد می باشد. مصطلحات علمی واداری ملی موجود درکشور حفظ ميگردد".

طبق این ماده قانون اساسی تقویت زبان ها و استفاده از آن ها هیچ گونه مشکل قانونی ندارد.در این ماده و در هیچ ماده دیگر قانون اساسی نیامده است که منظور از مصطلحات ملی اصطلاحات می باشد که در زبان پشتو آمده است. بلکه در این ماده و مواد دیگر قانون اساسی بر کاربرد همه زبان ها و تقویت همه زبان ها اشاره شده است. حال اگر زبان دری را زمان رسمی بدانیم و واژه های دانشگاه و دانشکده و دیگر واژه ها را دری بدانیم استفاده آنها مطابق قانون اساسی مشکل قانونی ندارد.

نگاه جامعه شناختی به مسئله ما را در فهم شکاف های اجتماعی و به نوبه خود به گروه بندی ها و جناح بندی های سیاسی کمک می کند.در جامعه شناسی، شکاف ها عامل اصلی شکل گیری احزاب و گروه های سیاسی دانسته شده است. اما گروه ها و احزاب سیاسی که مبتنی بر شکاف های زبانی، دینی، قومی و نژادی شکل می گیرد ویرانگر دانسته شده و عامل اصلی بی ثباتی سیاسی و عدم وتوسعه یافتگی کشور ها محسوب گردیده است.جنجال ها بر سر واژه های دانشگاه/پوهنتون، دانشکده/ پوهنزی بیانگر فعال بودن شکاف های زبانی در افغانستان است و این مسئله خطر جدی برای تحکیم دموکراسی و تحقق قانونیت می باشد. بنابراین جامعه ما نیازمند غیر فعال کردن شکاف های زبانی، دینی، قومی، نژادی می باشد. تا زمانی که این شکاف ها فعال است امکان توسعه یافتگی، تحقق عدالت و قانونیت، تحکیم دموکراسی و ترویج ارزش های حقوق بشری ممکن نمی گردد.

در پایان باید گفت که فعال سازی شکاف زبانی خطرناک است، قانون اساسی هیچ گونه به تقویت زبان ها اشاره کرده است و به صورت تاریخی دانشگاه و دانشکده قبل از پوهنتون و پوهنزی بوده است و ترویج شدن پوهنتون و پوهنزی بیش از آن که به خاطر تسلط ادبیات زبان پشتو بر جامعه افغانستان بوده باشد بیشتر تحمیلی و مبتنی بر زور بوده است.

i افغانستان در قرن بیستم؛ ظاهر طنین، انتشارات {بی تا}، تهران: 1384، ص 115