یکی از رفتارهای ناشایسته ای که موجب تباهی و نابودی افراد، خانواده ها، جوامع و ملت ها می گردد و زندگی انسان ها را ویران و کانون گرم خانواده ها را دچار اضمحلال نموده و می پاشاند و مانع رشد، تحول، توسعه و شکوفایی فکری و اجتماعی انسان ها می گردد روی آوردن به تولید، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر می باشد چون افراد با تولید، اعتیاد و قاچاق آن خودش و جامعه اش از کاروان تفکر، تعقل، تحقیق، دانش، معرفت، ترقی، پیشرفت و تمدن بسیار به عقب مانده و گرفتار انحطاط، رکود و عدم تحرک می گردد.
خرید و فروش و قاچاق مواد مخدر و اعتیاد و تولید آن مخالف با موازین دینی، عقلی، انسانی و اخلاقی می باشد و در نزد اندیشمندان و عقلا یک پدیده ضد انسانی و عمل انحرافی به حساب می آید. با کمال تاسف باید اقرار نمود که در افغانستان تولید و قاچاق مواد مخدر آمار بالایی را دارد که این چنین اعمال، به عزت، کرامت انسانی ما لطمه وارد می کند و بر ما لازم و ضروری است که در صدد تعلیل، تبیین و حذف آن برآییم.

چرا افراد دست به تولید و قاچاق مواد مخدر می زنند؟ چرا افراد از طریق مشروع و مطابق با هنجارهای پذیرفته شده اجتماعی به کسب ثروت و پول نمی پردازند که متوسل به این اعمال ضد بشری می شوند و از این طریق می خواهند به ثروتمند شدن برسند؟ چه عواملی باعث می شود تا افراد به چنین اعمالی روی آورند؟ و در نتیجه از لحاظ دانش جامعه شناختی چه راهکارهایی برای برون رفت از این معضل وجود دارد؟

چگونه می توانیم با تولید و قاچاق مواد مخدر مبارزه کنیم؟
درباره اینکه چرا افراد به قاچاق و سایر جرایم روی می آورند تحلیل های گوناگونی ارایه شده است که به دو تحلیل اشاره می کنیم.

الف) تبیین زیست شناسی یا جسمانی اشراف ها برخی از دانشمندان جامعه شناس ارتکاب جرایم توسط افراد را با عوامل زیست شناسی مانند نقص جسمانی و الگوهای کروموزومی در ارتباط می دانند. سزار لومبرزو که یک جرم شناس ایتالیایی در قرن نوزدهم میلادی می باشد از جمله پیشگامان این نظریه به حساب می آید او معتقد است که فرد مجرم از نظر جسمانی از فرد طبیعی عقب مانده تر است و ممکن است از نظر جسمانی بیش از آنکه به معاصرینش شبیه باشد به اجداد ماقبل تاریخ شباهت داشته باشد بر طبق این دیدگاه و نظریه، انسان هایی که دست به قاچاق مواد مخدر، دزدی و سایر جرایم می زنند از لحاظ جسمانی نسبت به انسان هایی که دچار چنین انحرافات نیستند دچار نقض و کمبودی می باشند ولی این نظریه که علت جرایم را در نقص جسمانی می دانند از سوی بسیاری از دانشمندان شدیدا مورد انتقاد قرار گرفته و صاحب نظران چندان آن را تایید نمی کنند.

ب) تبیین جامعه شناختی انحرافات: جامعه شناسان علل و عوامل متعددی را بیان کرده است که به دوتای آن بسنده می گردد.
1- نظریه برچسب زنی: طرفداران این نظریه معتقداند که برچسب دزد، قاچاق گر، انحرافی، بیراه، بی بند و بار، جنایتکار و ... افراد را به دزدی، قاچاق گری، بی بند و باری و صدها جنایات دیگر می کشاند و باعث می شود تا افراد کم کم از جامعه اش فاصله بگیرد و به همنوعان خودش که همان برچسب خوردگان اند بپیوندد. به عنوان مثال اگر یک فردی یک روز دزدی می نماید و مردم آن را ببیند و یا بعد از چند مدت بدانند در اینصورت امکان دارد که به آن فرد لقب دزد، قاچاقبر و ... را بدهند و او را دزد، قاچاقبر گفته مورد خطاب قرار دهند.

در چنین مواردی افراد که برچسب خورده اند خودشان نیز خود را به عنوان یک دزد و قاچاقبر می شناسند و این برچسب را می پذیرند و باور می کنند که این انحراف گرایی جزء شخصیت او گردیده و چنان با آن ممزوج گردیده است که غیر قابل انفکاک و اصلاح می باشد زمانیکه این پدیده را پیدا نمود او در صدد پیدا کردن دزدان و قاچاق بران برمی آید و به آن ها می پیوندد و به دزدی و قاچاق و جنایت کاری می پردازد بر طبق این دیدگاه اگر یک جامعه بخواهد که افراد دست به دزدی، قاچاق و سایر جرایم نزند باید به آن ها برچسب قاچاق، جنایت پیشه و ... نزنند و آن هایی که اکنون دست به قاچاق می زنند به علتی است که آن ها را وادار به این عمل نموده است.

و لذا باید برای اینکه آن ها دست از این چنین کارها بردارد برچسب های انحرافی را از آن ها برداشت و به آن ها گفت که شما نیز همچون انسان های موفق دیگر می توانید از طریق مشروع و قانونی به موفقیت های اقتصادی نایل آید.

2- رابرت کی مرتن جامعه شناس امریکایی می گوید جامعه و فرهنگ برای افراد خودش اهداف را در نظر می گیرد و برای رسیدن افراد به این اهداف وسایل را نیز برای آن ها معرفی می کند به عنوان مثال فرهنگ و جامعه برای فردی که هدف اش جمع آوری ثروت است می گوید اگر شما از وسایلی چون زراعت و تجارت قانونی و مطابق با هنجارها استفاده کنید به ثروت می رسید و از افرادی که در تحت رهبری و در چارچوب رهبری این فرهنگ قرار دارند حرکت شان را بر طبق این دستور و نظر کم کم آغاز می کنند و به امید روزی زندگی می کنند که بتوانند به مقصد خود برسند و لذا برای رسیدن به آن هدف فراز و فرودها، رنج ها، دردها و خستگی های زیادی را تحمل می کند ولی سرانجام آن ها بر دو دسته تقسیم می شوند یک تعداد به آن هدف که دارند می رسند ولی تعدادی دیگر نمی رسند و این طبقه کم کم مایوس می شوند که نمی توان با استفاده از این وسایل به پول و ثروت رسید و باید از وسایل دیگری استفاده نمائیم و در نتیجه آن ها روی می آورند به دزدی، قاچاق، اختطاف و سایر جنایات.

بر طبق نظریه مرتن اگر کشوری که در آن مواد مخدر زرع می گردد قاچاقبران زیادی وجود دارد اختطاف رواج یافته بخواهد از شر پدیده های مذکور نجات پیدا کند نباید فقط به تخریب مزارع بپردازد و نباید فقط به دستگیری قاچاقبران بپردازد بلکه باید زمینه اشتغال، کار، تجارت، زراعت و سایر فعالیت های مشروع و مطابق با اهنجارها را برای افراد خودش فراهم نماید تا آن ها بتوانند از طرق صحیح و قانونی نیازهای مادی خودشان را ارضا کنند.