نقش نظام معارف در جامعه پذيري و توسعه انساني بر هيچ کسي پوشيده نيست. معارف اساس توسعه اجتماعي به شمار مي رود و زير بناي يک جامعه سالم و مبتني بر ارزش ها و هنجارهاي انساني، بر معارف و شيوه هاي آموزشي استوار مي باشد. بي گمان بايد گفت که اساس مشکلات امروزي کشور ما به نظام معيوب معارف مربوط مي شود. نهاد تعليم و تربيه در افغانستان به دلايل مختلف نتوانسته کارکرد قابل قبول از خود ارايه دهد.
نظام معارف در افغانستان هيچگاه از سياست هاي غالب بر کشور در امان نبوده و در واقع سياست ها و برنامه ريزي ها در نهاد آموزشي طوري بوده که با سياست هاي حاکم در کشور کاملا همخواني داشته است. از آنجايي که سياست غالب در افغانستان مبتني بر زور، ستم و تبعيض بوده، نظام معارف نيز مروج همين فرهنگ ناعادلانه در اجتماع بوده است.
از سوي ديگر آنطوري که در کشورهاي ديگر روي سيستم معارف سرمايه گذاري صورت مي گرفت، در افغانستان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. معارف در افغانستان يکي از پرچالش ترين و در عين حال بي پول ترين نهاد در ساختار حکومتي بوده است. عدم سرمايه گذاري درست در اين زمينه کارکرد مورد انتظار را از اين نهاد سلب کرد و آن را به يک نهاد از هم گسيخته و بي برنامه تبديل کرد.
عدم آگاهي از کارکردها و مسؤليت هاي معارف در ساخت يک جامعه مؤفق و پيشرو، سيطره سياسي حکومت بر نظام معارف، عدم درک اهميت معارف در توسعه همه جانبه کشور که سبب کم توجهي حکومت و مردم به نظام تعليم و تربيه رسمي گرديد به مؤفقيت سيستم آموزشي در افغانستان به شدت آسيب زده است.
در پانزده سال گذشته کمک هاي زيادي به نظام آموزشي کشور اختصاص يافته است؛ اما به دليل نبود برنامه ريزي و عدم نظارت از مصارف کمک ها بيش از هشتاد در صد اين کمک ها در گرداب فساد از بين رفت و بسياري از کمک ها در انجام پروژه هاي بي کيفيت و کم دستاورد به هدر رفت.
امروزه معارف افغانستان از مشکل ساختاري و کارکردي رنج مي برد. عدم استراتژي دراز مدت مطابق به نيازها و امکانات کشور، نبود برنامه منسجم و تعريف شده در بخش هاي تعليمي، کمبود معلمان مسلکي و متعهد، نبود نصاب درسي پاسخگو به نيازها و مشکلات جامعه، کمبود مکاتب و مناسب نبودن فضاي درسي و آموزشي را مي توان از مهمترين چالش ها در برابر کارايي و مؤثريت نظام آموزشي کشور به حساب آورد.
تربيت نسل پيشرو، روشنفکر و درعين حال مسؤليت پذير وظيفه مکاتب و نظام معارف است که بايد همواره مورد توجه قرار گيرد. اگرچه جامعه پذيري از خانواده شروع مي شود؛ اما مکتب از سن هفت سالگي مسؤليت جامعه پذيري متعلمان را به عهده مي گيرد. از اينرو مکتب بايد همواره به خلق و معرفي هنجارها، ارزش ها و نگرش هاي تازه همت گمارد، تا ذهن و فکر فرد از چارچوب سنت ها و باورهاي خرافي رهايي يابد.
يکي از کارکرد نظام معارف، آموزش نظم و قواعد زندگي براي افراد است. فرد در مکتب بايد ياد بگيرد که رفتار، گفتار، کنش ها و واکنش هاي اجتماعي اش بايد در چارچوب نظم و قواعد تعريف شده صورت بگيرد و در قالب همين نظم بايد با ساير افراد جامعه در تعامل بپردازد. اگر رفتارهاي خلاف نظم و قاعده درمکاتب مشاهده مي شود و اگر متعلمان در کنش ها و واکنش هاي خود، نظم و انضباط را رعايت نکنند، به معناي اين است که نظام آموزشي کشور کارايي خود را از دست داده است.
نظام آموزشي به حيث ابزار توسعه اجتماعي، سياسي و اجتماعي از اهميت فوق العاده اي برخوردار مي باشد. پاسخگويي به اين انتظارات بدون شک به يک نظام کارآ و مؤثر نياز دارد. نظامي که از ساختار منظم و قوي برخوردار باشد و عناصر آن بتواند به صورت منظم در اصلاح و بازآفريني فرهنگ اجتماعي نقش ايفا کند. وقتي معارف از توليد و باز آفريني فرهنگ و نهادينه سازي آن در افراد تحت آموزش عاجز بماند، به يک ساختار بدون محتوا تبديل مي شود.