علی محبی
دانشجوی کارگردانی – دیپارتمنت تیاتر دانشکده هنرهای زیبا
اشاره
تیاتر ستم دیدگان یا تیاتر شورایی یکی از شاخه‌های هنرهای نمایشی و چارچوبی نظری و مجموعه راهبردها و تکنیک‌هایی است که به هنر تئاتر جنبۀ کاربردی می‌دهد. به بیان دیگر تیاتر ستم دیدگان یا شورایی  تئاتر را تبدیل به امکانی برای طرح مسائل و بررسی مسائل توسط گروه‌ها و اجتماعات انسانی می کند.  در این یاداشت ضمن مرور اجمالی ظرفیت‌ها و امکان‌های تیاتر ستم دیدگان در افغانستان، به مرور تیاتر «  پایان نامه « که با استفاده از تکنیک قانون گذار این روش، به منظور دادخواهی برای پرونده زهرا خاوری در دانشگاه کابل و دانشگاه بامیان اجرا شد می پردازیم.
یکم؛ تیاتر ستم دیدگان چیست؟
این تیاتر ابداع آگوستو بوال ، کارگردان و کنشگر برزیلی تبار می‌باشد. بوال در سال 1970 روشی را در تیاتر پایه گزاری کرد که امروزه آن را به نام تیاتر ستم دیدگان  می شناسیم و تا سال 2008 تکنیک‌های این روش تکمیل گردید. تئاتر شورایی با تأسی از آموزشگری گفت و گویی یا رهایی بخش شکل گرفته که واضع آن پائولو فریره است. تئاتر شورایی ابتدا در برزیل و از آن پس تا کنون در سراسر دنیا بسط یافته است.  « از نظر فریره به طور کلی ستمدیده تصویر خود را از خلال‌‌ همان دریچه‌ای می‌نگرد که ستمگر پیش روی او گشوده است و حتی تصویری که ستمگر از او پرداخته است را درونی می‌کند و بدین‌ترتیب به موقعیت‌اش خو می‌کند. بر مبنای این تصویر، او خود را مادون ستمگر و از این رو مستحق فرودستی و سرنوشت محنت‌بارش، یا حداقل ناتوان از تغییر آن می‌بیند. درست از همین رو، ستمدیده -در شرایط معمول- عمدتا علاقه‌ای به فهم عمیق موقعیت خود و مشارکت در حیات سیاسی جامعه به منظور تغییر این موقعیت ندارد.
فریره انکشاف قابلیت‌های درونی ستمدیدگان، به‌مثابه ضرورتی اساسی در فرآیند رهایی ستمدیدگان، را امری حادث یا ناگزیر تلقی نمی‌کند؛ بلکه آزاد شدن این قابلیت‌‌ها را پیش از هر چیز منوط به رفع تصویر مسلطی می‌داند که ستمدیده از خود دارد؛ تصویری که بر او تحمیل شده است و در روندهای بدیل آموزش انتقادی و خودآموزی قابل رفع است. « ( سارا امیریان - 1393 ) همچنان در خصوص آموزش سیاسی توده‌های تحت ستم، درک فریره با رویکردهایی که چنین آموزشی را در قالب رابطه‌ای یک‌سویه (و خواه‌ناخواه اقتدارآمیز یا ابزاری) پی‌ می‌گیرند، کاملاً متفاوت است. چرا که فریره ستمدیده (در اینجا: یادگیرنده) را سوژه اصلی فرآیند آموزش تلقی کرده و آموزش رهایی‌بخش را مبتنی بر رابطه‌ای دوسویه و دیالوگ-محور می‌داند. در اینجا نه فقط تمایز قاطعی میان آموزنده-آموزگار وجود ندارد، بلکه مصالح و موضوع آموزش نیز برگرفته از تجربه‌های زیسته و دغدغه‌ها و مشکلات دنیای عینی ستمدیده است.
بوال با تاسی از همین دیدگاه تیاتر ستم دیدگان را پایه گزاری کرد تا جایگاه کنش پذیر تماشاگر را به کنشگر یا بازیگر – تماشاگر تبدیل کند. از اینرو در تیاتر ستم دیدگان تماشاگران امکان مشارکت در اجرای نمایش را دارند و در یک رابطه دوسویه قرار دارند. تماشاگران می توانند روایت و برداشت خودشان را ارایه کنند و امکان تحمیل روایت کارگردان یا نمایش نامه نویس به عنوان دانای کل در این تیاتر ممکن نیست.
بر خلاف رابطه یک سویه تماشگر در تیاتر های مرسوم، در این تیاتر تماشاگر با نمایش رابطه دو سویه دارد یعنی تماشاگر می کنش پذیر نیست بلکه به عنوان کنشگر می تواند در اجرای تیاتر مشارکت کند. همچنان بر خلاف تیاتر مرسوم که نمایش نامه فرآورده محور است در تیاتر ستم دیدگان نمایش نامه فرایند محور است و از طرف دیگر در تیاتر های مرسوم ما به دنبال تفسیر زندگی هستیم و کارگردان داریم اما در این تیاتر به دنبال تغیر زنذگی هستیم و به جای کاگردان تسهیل گر داریم. یعنی کارگردان در این تیاتر زمینه ای مشارکت تماشاگر را فراهم می آورد و تسهیل کننده است، چون تماشاگر بر خلاف تیاتر مرسوم، در جریان تیاتر مداخله می کند.
تئاتر مجسمه، نمایش پردازی همزمان، تئاتر مجادله، تئاترقانونگذار، تئاتر روزنامه،تئاتر نامرئی و رنگین کمان امیال (آرزو) هفت تکنیک تیاتر ستم دیدگان است که هر یک از این تکنیک ها شریط مکانی و اجرایی خود را دارند اما در تمام این تکنیک ها تماشاگر و مخاطب در اجرا مداخله، حضور و مشارکت دارند.
دوم؛  تکنیک تیاتر قانونگذار
تکینک تیاتر قانون گذار یکی از هفت تکنیک تیاتر ستم دیدگان است که هنر تیاتر را کاربردی ساخته و به مردم و نهادهای جامعه مدنی امکان مشارکت در تغییر قوانین را فراهم می سازد. به باور علی ظفر قهرمانی نویسنده کتاب تیاتر شورایی، هدف تئاتر قانونگذار مشارکت دادن شهروندان در امر قانونگذاری است. سازوکار اجرایی تئاتر قانونگذار بسیار ساده و دسترس پذیر است؛ بدین ترتیب که اجراگرانِ یک اجتماع بنابه ضرورت مسئله ای را به صورت «تئاتر مجادله » طرح می کنند که حل آن به نوعی نیاز به اقدام مسئولین محلی دارد. بنابراین از مسئولین هم دعوت می شود تا برای دیدن نمایش و احتمالاً مداخله در آن حضور یابند. حین نمایش، از طریق مداخله های «تماشا-بازیگران» راهکارهای مختلف عملاً آزمایش و سپس تحلیل می شوند و اینگونه فضای آموزش تعاملی و انتقادی – که ویژگی ذاتی روشهای «تئاتر شورایی» است - شکل می گیرد. غیر از اینکه حضور مسئولین محلی در این گفت و گویِ کُنش محور، فضا را از تک بُعدی شدن می رهاند، دو یا چند نفر حقوقدان یا فارغ التحصیل رشته حقوق نیز که می توانند از ساکنان همان محله باشند، به عنوان مشاور و مصحح حقوقیِ مباحث در این جلسه حضور می یابند و به اقتضای شرایط در بحثها ورود می کنند.
پس از اجرای تئاتر مجادله، جلسه قانونگذاری برگزار می شود. ( تیاتر شورایی، علی ظفر قهرمانی، ص 77) هرچند تکنیک قانونگذار برای مشارکت شهروندان در امر قانون گذاری است و سیاسی ترین تیاتر در هنر تیاتر است اما ما با استفاده از این تکنیک تیاتر پایان نامه زهرا خاوری را با مشارکت و حضور دانشجویان و مسوولین دانشگاه کابل اجر کردیم تا از این طریق امکان نقد نظام آموزشی را توسط دانشجویان و استادان این دانشگاه فراهم بسازیم تا زمینه تغیر این نظام آموزشی فراهم شود.